Ý Nghĩa của Phẩm Giá Con Người
Thật khó để đưa ra một định nghĩa đơn giản về phẩm giá con người mà mọi người đều đồng ý. Phẩm giá con người là một khái niệm mà chúng ta dường như hiểu một cách trực giác hơn là qua một định nghĩa chính thức. Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền của Liên Hợp Quốc mở đầu bằng tuyên bố rằng “mọi người sinh ra đều được tự do và bình đẳng về phẩm giá và quyền.” Trong các điều khoản tiếp theo, bản tuyên ngôn này nêu rõ các quyền xuất phát từ ý tưởng về phẩm giá con người, trước hết là quyền được sống, tự do và an toàn cá nhân; quyền tự do tư tưởng và biểu đạt; và nhiều quyền khác nữa. Việc vi phạm phẩm giá con người bao gồm các hành động như bóc lột và đàn áp người khác, tra tấn và trừng phạt hạ nhục họ, và làm nhục họ vì địa vị xã hội, chủng tộc, tôn giáo hay bản dạng giới.
Khái niệm phẩm giá con người hàm ý rằng mỗi cá nhân đều có giá trị nội tại và vì vậy xứng đáng được tôn trọng và quan tâm. Ngay cả tù nhân cũng có những quyền nhất định mà chính quyền phải công nhận.
Các văn bản Phật giáo không nói rõ về phẩm giá con người, nhưng tôi cho rằng ý tưởng này ẩn tàng trong các giới luật Phật giáo. Giới luật dạy rằng ta nên đối xử với người khác theo cách mà ta mong họ đối xử với ta. Ta không nên giết hại, trộm cắp tài sản, vu khống hay làm tổn thương họ theo bất kỳ cách nào, vì mỗi người đều quý trọng sự sống, an toàn và hạnh phúc của chính mình. Các phẩm hạnh như từ bi và lòng yêu thương, vốn là cốt lõi của đạo đức Phật giáo, cũng góp phần củng cố cam kết đối với phẩm giá con người.
Xu Hướng Hướng Tới Hư Vô Đạo Đức
Giờ đây tôi chuyển sang phần hai của bài nói chuyện, về những yếu tố đang hiện hữu trong thế giới ngày nay, đe dọa phẩm giá con người và đẩy chúng ta tới chủ nghĩa hư vô đạo đức. Đây là những hành vi giả định rằng con người không có giá trị nội tại, và do đó có thể bị hạ thấp, bóc lột, tra tấn và thậm chí bị giết mà không gây cắn rứt lương tâm.
Tôi sẽ đề cập ngắn gọn đến bốn yếu tố đang đẩy chúng ta tới chủ nghĩa hư vô đạo đức, mặc dù vẫn còn nhiều yếu tố khác mà tôi không có thời gian để thảo luận.
(1) Yếu tố đầu tiên là hệ thống kinh tế xuyên quốc gia được điều khiển bởi chủ nghĩa tư bản săn mồi không được kiểm soát. Hệ thống này hoạt động dựa trên giả định rằng mục tiêu của một tập đoàn là tối đa hóa lợi nhuận. Mô hình này xem tất cả tài sản phi tiền tệ—đất đai và sông ngòi, khoáng sản và cây cối, động vật và con người—như phương tiện để tạo ra lợi nhuận tài chính. Lợi nhuận khổng lồ làm giàu cho các giám đốc điều hành và nhà đầu tư, nhưng mang đến đau khổ và tuyệt vọng cho nhiều người bên ngoài vòng tròn đặc quyền đó.
Các công ty dầu mỏ và hóa chất gây ô nhiễm môi trường và đẩy người bản địa ra khỏi vùng đất tổ tiên. Các chuỗi thức ăn nhanh bóc lột người lao động với mức lương không thỏa đáng và sa thải họ khi họ không còn làm việc hiệu quả. Các công ty dược phẩm nâng giá thuốc lên mức mà nhiều người không thể chi trả để duy trì sự sống.
Chủ nghĩa tư bản doanh nghiệp tạo ra khoảng cách sâu rộng giữa siêu giàu và phần còn lại của thế giới. Ngày nay, 1% người giàu nhất sở hữu 43% tài sản toàn cầu; 50% dưới cùng chỉ sở hữu khoảng 1%. Bất bình đẳng nghiêm trọng này gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất và tinh thần. Những người ở tầng lớp thấp mất đi lòng tự trọng và nhiều người rơi vào “cái chết trong tuyệt vọng” bởi rượu, ma túy, sức khỏe kém và tự sát.
(2) Yếu tố thứ hai là vai trò xâm lấn của công nghệ máy tính trong đời sống con người. Trong khi internet mang lại nhiều lợi ích to lớn, nó cũng đặt ra những mối đe dọa nghiêm trọng đến phẩm giá con người. Những người làm chủ hệ thống này có thể thu thập hàng tỷ thông tin cá nhân của chúng ta chỉ trong vài giây. Họ có thể sử dụng thông tin đó để tác động đến quan điểm chính trị, thay đổi lựa chọn tiêu dùng, làm hại đến cơ hội việc làm và phá hoại địa vị pháp lý của chúng ta. Công nghệ máy tính là một tài sản quý báu, nhưng nếu không được quản lý đúng cách, các phương tiện điện tử có thể quay lại gây hại, thậm chí trở thành công cụ của chủ nghĩa toàn trị.
Internet cũng trao cho những kẻ độc tài tiềm năng con đường dễ dàng lên nắm quyền. Các dòng tweet và tin nhắn tức thời có thể kích động đám đông giận dữ, khơi mào bạo lực, và phá hủy cơ hội của các chính trị gia đối lập. Những lời nói dối vang vọng trên internet, được lặp lại đến mức khiến chúng ta tin đó là sự thật.
(3) Trong những năm gần đây, nhiều nền dân chủ lớn đã biến thành những chế độ độc tài cánh hữu do các nhà lãnh đạo chuyên chế thống trị. Những kẻ độc tài thường lên nắm quyền bằng cách chia rẽ, lôi kéo người ủng hộ của mình—những người họ gọi là “người dân thực sự”—chống lại các nhóm họ biến thành vật tế thần: người nhập cư, người đồng tính, người chuyển giới, người khác chủng tộc, hoặc tín đồ của “tôn giáo sai trái.” Nếu họ giành được quyền lực, họ có thể bỏ tù, trục xuất hoặc “làm mất tích” nạn nhân của mình. Sau khi ẩn náu trong bóng tối suốt nhiều thập kỷ, chủ nghĩa phát xít đang quay trở lại, lần này với ngôn từ nhẹ nhàng hơn nhưng vẫn tiếp tục lôi kéo bằng những luận điệu cũ như oán giận sắc tộc, bất an kinh tế, và khao khát trừng phạt kẻ thù.
Nhiều học giả đã cảnh báo rằng nền dân chủ rất mong manh và cần được bảo vệ cảnh giác. Nếu không cẩn thận, chúng ta có thể sống trong một thế giới đảo lộn, nơi ta vỗ tay tán thưởng kẻ hành hạ mình như thể họ là vị cứu tinh.
(4) Yếu tố thứ tư dẫn đến hư vô đạo đức là cách tiến hành chiến tranh hiện nay. Mặc dù mọi cuộc chiến đều vi phạm phẩm giá con người, nhưng chiến tranh ngày nay đã vượt quá mọi chuẩn mực cơ bản của sự tử tế. Các quốc gia tham chiến cố tình phá hủy bệnh viện, trường học, nhà thờ và nhà máy điện. Họ bắt cóc trẻ em và tra tấn tù binh. Họ giết hại dân thường và đăng ảnh nạn nhân lên mạng xã hội. Họ thản nhiên coi cái chết của dân thường là “thiệt hại phụ.” Các hiệp ước quốc tế được xây dựng sau Thế chiến thứ hai đã quy định ranh giới hành vi hợp pháp trong chiến tranh, nhưng ngày nay, các chính phủ đang giẫm đạp lên những quy định đó, bóp méo những rào chắn duy trì trật tự đạo đức toàn cầu.
Chống Hư Vô Đạo Đức bằng Khẳng Định Phẩm Giá
Điểm chung khiến bốn xu hướng này trở thành dạng của hư vô đạo đức chính là dự án phi nhân hóa. Muốn bóc lột lao động lương thấp, bạn phải giả vờ rằng họ không có nhu cầu con người. Muốn thu thập dữ liệu cá nhân, bạn phải làm ngơ trước những con người thực đằng sau các con số. Muốn nắm quyền bằng cách tấn công người yếu thế, bạn phải xem họ là đối tượng chính đáng của sự thù ghét. Muốn giết hại dân thường và tra tấn tù nhân, bạn phải tước đoạt phẩm chất con người của họ.
Từ đó có thể thấy, chìa khóa để chống lại hư vô đạo đức là khẳng định phẩm giá con người. Chúng ta phải soi rọi ánh sáng vào nhân tính của những người bị đe dọa. Chúng ta phải thấy bản thân mình nơi người khác, ôm họ vào lòng và hành động kiên quyết để bảo vệ họ.
Xã Hội Có Phẩm Giá Sẽ Trông Như Thế Nào?
Tôi chuyển sang phần ba của bài nói chuyện, đặt ra câu hỏi: “Một xã hội như thế nào, phù hợp với giáo lý Phật giáo, có thể duy trì và nâng cao phẩm giá con người trong thế giới hôm nay?” Để chống lại các thế lực thù địch với phẩm giá con người, chúng ta không thể chỉ dừng lại ở việc chỉ ra các nguy cơ. Chúng ta còn phải đưa ra một viễn cảnh thay thế cho hệ thống hiện tại—một mô hình trật tự xã hội khẳng định phẩm giá con người, một thế giới mà mọi người đều chiến thắng.
Tôi xin đề xuất sáu trụ cột cho một trật tự xã hội hiện thân lý tưởng về phẩm giá con người:
(1) Một môi trường tự nhiên an toàn, tươi đẹp và phát triển, nơi chúng ta tránh được hiểm họa từ biến đổi khí hậu và ô nhiễm công nghiệp. Điều đó đòi hỏi ta phải giảm chất thải độc hại, chuyển nhanh sang các nguồn năng lượng sạch và tái tạo, chia sẻ lợi ích cho mọi người trên hành tinh. Đồng thời, chúng ta phải bảo vệ các loài sinh vật khác ngoài con người, giữ gìn rừng, sông, hồ và vương quốc động vật đa dạng.
(2) Một thế giới an toàn cũng là một thế giới hòa bình, nơi không còn chiến tranh để giải quyết xung đột. Các tranh chấp giữa các quốc gia nên được giải quyết bằng đối thoại, hòa giải và thỏa hiệp, với Liên Hợp Quốc là nền tảng phù hợp cho các cuộc đàm phán. Mục tiêu phải là xóa bỏ hoàn toàn vũ khí hạt nhân và các loại vũ khí hủy diệt hàng loạt.
(3) Trong lĩnh vực xã hội, ta nên hướng đến một nền dân chủ chân chính hơn, nơi công dân có quyền định đoạt các quyết định quan trọng. Dân chủ lành mạnh phải có luật pháp nghiêm ngặt để ngăn chặn các tập đoàn và tỷ phú thao túng bầu cử bằng tiền tài trợ và nhóm lợi ích. Chính phủ phải phản ánh ý chí của nhân dân, chứ không phải của các tập đoàn khổng lồ và giới siêu giàu.
(4) Một xã hội công bằng cũng cần có mức sống tương đối bình đẳng cho mọi cư dân, kể cả người không phải công dân. Dù sự bình đẳng tuyệt đối là không khả thi, nhưng mọi người dân cần có đủ điều kiện vật chất cơ bản: nơi ở, thức ăn dinh dưỡng, quần áo, chăm sóc sức khỏe. Các nghiên cứu cho thấy, xã hội bình đẳng nhất cũng là nơi hạnh phúc nhất; còn xã hội bất bình đẳng nhất lại là nơi bạo lực và căng thẳng nhất.
(5) Một nền dân chủ năng động cần có giáo dục toàn diện giúp công dân thực hiện nghĩa vụ. Trường học cần có các môn bắt buộc về nhân văn, khoa học xã hội, đạo đức và công dân, đồng thời rèn luyện tư duy phản biện. Chính phủ nên hỗ trợ mạnh mẽ giáo dục đại học và cấp học bổng cho sinh viên nghèo.
(6) Phải đảm bảo bình đẳng giới ở mọi cấp độ xã hội để phụ nữ có thể phát triển toàn diện. Trong lĩnh vực Phật giáo, các vị lãnh đạo tăng đoàn nên công nhận đầy đủ Ni đoàn và cho phép truyền giới tỳ-kheo-ni trong truyền thống của mình. Giới luật Phật giáo có những phương tiện để hợp pháp hóa việc truyền giới tỳ-kheo-ni, và nếu có tư duy cởi mở, linh hoạt, chúng ta có thể áp dụng chúng.
Hiện Thực Hóa Phẩm Giá Con Người
Tiếp theo, tôi muốn nêu ra bộ giá trị cần thiết để hiện thực hóa một trật tự xã hội khẳng định phẩm giá con người. Tôi gọi bộ giá trị này, bắt rễ trong đạo đức Phật giáo, là “tâm từ bi có lương tri.” Đây không chỉ là sự cảm thông thụ động với nỗi đau của người khác, mà là một cam kết tích cực đứng lên chống lại các hệ thống áp bức và theo đuổi những con đường thay thế vì lợi ích chung.
Giá trị cốt lõi của “tâm từ bi có lương tri” là tinh thần đoàn kết, khả năng đồng cảm với người khác. Tinh thần này xuất phát từ nhận thức về sự nhất thể căn bản của mọi người, sự hiểu rằng tất cả đều mong được an lành, hạnh phúc và an toàn; tất cả đều muốn tránh bạo lực và khổ đau. Đoàn kết sinh ra tình yêu và lòng từ bi: tình yêu là mối quan tâm chủ động đến hạnh phúc người khác; lòng từ bi là khát vọng giải thoát con người và chúng sinh khỏi khổ đau.
“Là những người lãnh đạo Phật giáo, chúng ta không nên đứng im lặng bên lề. Chúng ta phải nắm bắt yêu cầu của thời đại, tìm ra tiếng nói của mình và dùng nó để kêu gọi hòa bình và công lý.”
Để tâm từ bi có lương tri thành công, ta còn cần một phẩm chất nữa: dũng khí, tương ứng với ba-la-mật về tinh tấn (viriya) và quyết định (adhitthana). Trong công việc của lòng từ bi có lương tri, dũng khí nghĩa là sẵn sàng làm theo tiếng gọi của lương tâm, hành động quả cảm, không sợ hãi, vì tất cả những ai đang bị đe dọa về phẩm giá và sự sống. Tâm từ bi này không chỉ là dễ thương hay tốt bụng. Nó đòi hỏi dũng khí để đấu tranh, nhẹ nhàng và phi bạo lực, cho các nguyên tắc phù hợp với tình yêu và lòng từ bi. Nó yêu cầu ta sẵn sàng hành động ngay cả khi đối mặt với nguy hiểm cá nhân.
Lời Kết
Tôi xin kết thúc bài nói chuyện bằng một vài nhận định cá nhân. Trước hết, tôi muốn nói rằng những lời này là quan điểm cá nhân của tôi. Tôi không đại diện cho Ủy ban Vesak Liên Hợp Quốc, Chính phủ Việt Nam, hay bất kỳ tổ chức nào khác.
Tôi muốn kết thúc bằng cách soi rọi một khu vực có thể gọi là tâm điểm của cuộc đối đầu giữa các thế lực hư vô đạo đức và nghĩa vụ bảo vệ phẩm giá con người. Đó là Dải Gaza, nơi một cuộc diệt chủng kinh hoàng đang diễn ra, một chiến dịch tàn sát có thể thấy rõ từng giờ trên màn hình tivi và máy tính của chúng ta. Đây là nơi mà cam kết đối với phẩm giá con người phải thôi thúc chúng ta dấn thân vào cuộc đấu tranh không ngừng với các thế lực hư vô đạo đức, những kẻ đang tiến hành tàn sát với ngôn ngữ ngoại giao trơn tru và kho vũ khí hủy diệt hàng loạt.
Phản ứng của Israel đối với cuộc tấn công kinh hoàng của Hamas năm 2023 đã phá vỡ mọi ranh giới đạo đức, đe dọa làm tan vỡ trật tự toàn cầu dựa trên luật pháp quốc tế và nhân quyền. Chỉ trong 18 tháng, Israel đã giết hơn 55.000 người tại Gaza, gần 70% là phụ nữ và trẻ em. Bom đạn của họ đã biến nhà ở, bệnh viện, trung tâm cứu trợ và đại học thành tro bụi; lực lượng của họ đã hành quyết giáo viên, bác sĩ, nhà báo và nhân viên cứu trợ một cách lạnh lùng. Trong hai tháng qua, Israel áp đặt phong tỏa hoàn toàn Gaza. “Phong tỏa hoàn toàn” nghĩa là: không có thực phẩm, không nước sạch, không điện, không thiết bị y tế.
Người Việt thuộc thế hệ lớn tuổi hơn hiểu rõ cảm giác phải đối mặt với những trận bom hàng ngày, khi bạn không biết liệu ngày mai bạn hay những người thân yêu của mình còn sống hay không. Giờ đây, người dân Gaza đang phải trải qua một thử thách tương tự. Ở Gaza, bạn có thể chứng kiến hai mươi người thân trong gia đình bị xóa sổ chỉ bởi một quả tên lửa. Con cái bạn có thể đã mất tay, mất chân. Bạn không thể tiếp cận dịch vụ y tế, và cả gia đình bạn đang bị bỏ đói một cách có chủ đích. Làm sao chúng ta có thể chấp nhận điều này?
Xin hãy nhớ rằng tôi không nhìn cuộc khủng hoảng này chủ yếu như một vấn đề chính trị. Tôi nhìn nó như một vấn đề đạo đức nhân đạo. Chúng ta đang đối mặt với một chiến dịch tiêu diệt, điều đã mở ra cánh cửa cho sự hỗn loạn đạo đức và làm tan vỡ chính ý niệm về phẩm giá con người. Cuộc diệt chủng ở Gaza phải thiêu đốt lương tri của chúng ta và thúc giục chúng ta hành động – để đứng lên bảo vệ một dân tộc đang bị hạ nhục nhân tính và bị nghiền nát một cách tàn bạo. Tôi biết đây là những lời mạnh mẽ, nhưng tôi phát biểu với tư cách là một người gốc Do Thái, sinh ra và lớn lên trong một gia đình Do Thái ở Brooklyn, New York.
Tôi nhận thấy rằng các vị lãnh đạo Phật giáo thường nói không ngừng về lòng từ bi, hòa bình, công lý và phẩm giá con người, nhưng khi đến việc lên tiếng chỉ trích hành vi diệt chủng của Israel đối với người Palestine, dường như họ lại im lặng. Tôi không biết đó là vì sợ hãi hay vì thờ ơ, nhưng chúng ta cần phải can đảm. Là những nhà lãnh đạo Phật giáo, chúng ta không nên đứng im lặng bên lề. Chúng ta phải nắm bắt yêu cầu của thời điểm hiện tại, tìm tiếng nói của mình và sử dụng nó để kêu gọi hòa bình và công lý. Chúng ta phải yêu cầu Israel chấm dứt bạo lực đối với người dân Gaza, và chúng ta phải ủng hộ khát vọng của người Palestine về một quốc gia có chủ quyền độc lập của riêng họ, với đầy đủ quyền đại diện tại Liên Hiệp Quốc.
Chúng ta nên ghi nhớ rằng: một cuộc tấn công vào phẩm giá của một cộng đồng là một cuộc tấn công vào phẩm giá của tất cả mọi người. Bằng cách đứng về phía người Palestine, chúng ta thể hiện lòng từ bi, sự can đảm và cam kết của mình đối với nhân loại.
Xin chân thành cảm ơn sự lắng nghe của quý vị. Cho phép tôi kết thúc bằng lời chúc tất cả quý vị có một lễ Vesak an vui. Nguyện cho hồng ân Tam Bảo luôn ở bên tất cả quý vị.
TT Bhikkhu Bodhi
