Chùa Dạm, tên chữ là Đại Lãm Sơn (ở thành phố Bắc Ninh, tỉnh Bắc Ninh) được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia tháng 1 năm 1994.
Theo sách Đại Việt sử ký toàn thư “Vào năm Quảng Hạp thứ 2 (1086) vua Lý Nhân Tông cho xây dựng chùa và hoàn thành sau suốt 8 năm. Năm 1087 vua đến thăm chùa , thiết yến bày tôi, thân làm bài thơ Lãm Sơn dạ yến và sau đó vào năm 1094 ban tên chữ cho chùa …”.
Trải qua gần 1000 năm , chùa bị xuống cấp, hư hỏng và bị phá huỷ hoàn toàn vào những năm 1948 – 1950 trong cuộc kháng chiến chống thực dân Phấp, đến nay chỉ còn lại cấp nền và một số di vật quí thời Lý.
Qua đợt thám sát, ông Nhất Thuận Đáp (cán bộ nghiên cứu của Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh) cho biết tại hố khai quật số 1 (dài 5 m, rộng 3 m) nằm tại cấp nền 3, diện tích 15 m2 ở các địa tầng 30 – 45 cm, 120 – 140 cm, 60 – 90 cm, 120 – 140 cm, các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều loại gạch vồ, ngói mũi hài , đá cát, phế liệu điêu khắc, gạch hoa chanh trang trí chạm hoa văn, tường gạch, đầu phượng đất nung, phù điêu chạm hoa văn… mang niên đại thời Lý, thời Hậu Lê và cả thời Trần.
Ở hố thứ hai được mở sát mép bờ kè của cấp nền 3 theo hình chữ L với diện tích 10 m2 nhưng khi đào tới độ sâu 40 – 45 cm là chạm tới lớp sinh thổ gồm đá gan gà lẫn đất Letarits vàng đỏ và không tìm thấy bất cứ di vật cổ vật nào.
Sau khi nghiên cứu kĩ hệ thống cổ vật, di vật tìm được, hệ thống địa tầng của các hố khai quật tương quan với hiện trạng và những di vật mà chùa còn bảo lưu được, các nhà nghiên cứu cho rằng chùa Dạm thời Lý – Trần là một trong những trung tâm Phật giáo lớn của quốc gia Đại Việt.
Đây còn là đỉnh cao về kết tinh của nghệ thuật kiến trúc điêu khắc thời Lý nói riêng và Đại Việt nói chung. Sự xuất hiện của mảnh bát, hương sành, chum sành, mảnh tàu đao, vây rồng bằng đất nung thời Hậu Lê, bia đá… liên kết với hiện tượng tường gạch thời Hậu Lê tái sử dụng gạch vồ thời Lý cho thấy chùa được trùng tu lớn vào thời Hậu Lê nhưng qui mô kiến trúc nhỏ hơn nhiều.
Hiện trong lòng đất khu chùa còn rất nhiều hiện vật có giá trị trong việc nghiên cứu lịch sử, nghệ thuật, kiến trúc, điêu khắc trải qua nhiều thời kỳ lịch sử phong kiến Việt Nam./.
