Di tích lịch sử bị làm mới

Phóng viên (PV): Thưa GS, có phải việc trùng tu, tôn tạo bất cứ di tích lịch sử nào cũng là thực sự cần thiết hay không? Và khi thực hiện công việc này, dứt khoát phải giữ nguyên nét kiến trúc truyền thống  như ban đầu hay là có thể cách tân hoặc cải biến?

GS Trần Lâm Biền: Trước hết, chúng ta phải hiểu ý nghĩa của trùng tu là làm đúng như kiến trúc nghệ thuật cũ, thì đó là việc không thể thực hiện được ở tuyệt đại đa số các di tích. Chính vì thế, nên trong quá khứ đã không hề có việc trùng tu và điều này càng không có trong hiện tại.

Chúng ta chỉ tu bổ các di tích lịch sử, cố gắng để giữ được cái “thần” tức là tinh thần văn hóa, yếu tố văn hóa. Hiện nay, mỗi công trình văn hóa tu bổ được 70%  như gốc cũ đã là một sự may mắn lắm rồi.

Nước ta đang có hiện tượng tu sửa tràn lan, chính điều này đã phá đi không biết bao nhiêu di tích văn hóa. Mỗi lần phá đi xây lại thì dấu ấn về văn hóa, lịch sử, xã hội bị bào mòn khiến cho cái nhìn của con người về di sản văn hóa mất đi sự chính xác.

Di sản văn hóa, ngoài giá trị nghệ thuật hay tín ngưỡng thì đối với dân tộc ta, cái căn bản, cốt lõi là phản ánh các vấn đề văn hóa, tinh thần, lịch sử, xã hội. Vì vậy, tu bổ không đúng, xóa bỏ tùy tiện các dấu tích cũ sẽ dẫn đến nhận định sai lầm về các thời kỳ xã hội trước.

Đáng tiếc thay, điều đó lại rất hay xảy ra trong giai đoạn hiện nay,  trong nền kinh tế thị trường, khi mà đã và đang “đẻ” ra rất nhiều công ty gắn với nghề tu bổ di tích. Tôi không hiểu tại sao lại có chuyện đấu thầu trong việc tu bổ di tích giữa các công ty.

Thực chất, hầu hết những người tham gia đấu thầu rất thiếu hiểu biết về di tích, nhận thức về tu bổ còn thấp và người ta lấy lợi nhuận cao hơn giá trị văn hóa. Một số người xây dựng đề án di tích có tính chất chung chung và nhiều khi lại “tố” lên không đúng với sự thực do không nắm về chuyên môn, lịch sử văn hóa, giá trị nghệ thuật di tích, không hiểu tâm lý của dân tộc.

Họ chỉ cố gắng làm sao thay thế được càng nhiều thì lời lãi nhiều hơn. Nhưng họ không biết rằng chính tâm lý dân tộc quyết định những đường nét của nghệ thuật, cho nên tất cả những dấu tích cũ, là hồn cốt, là bộ mặt của di tích.

Thay thế hoàn toàn những cái cũ mà vẫn bảo đấy là di tích gốc thì theo tôi, nhìn từ góc độ văn hóa, đấy là “kẻ phản động” về bản sắc văn hóa dân tộc, “phản động” trong vấn đề di sản văn hóa truyền thống. Tôi chưa nói đến việc đó có thể coi như phản bội Tổ quốc, vì anh đã đặt quyền lợi cá nhân cao hơn quyền lợi dân tộc, thì tức là anh đã phản bội cả quá khứ, hiện tại lẫn tương lai. Đó là hành động tội lỗi.

PV:  Trong việc tu sửa các di tích lịch sử, ở một số công trình kiến trúc cổ truyền, nghệ thuật chạm khắc đã bị mất bản sắc văn hóa vốn có của công trình, thậm chí còn mang tính tùy tiện, thực dụng. Là nhà khoa học nghiên cứu về vấn đề bảo tồn phát huy văn hóa truyền thống, ông có lo lắng không?

GS Trần Lâm Biền: Trong việc tu bổ di tích không có chuẩn mực nhất định mà trong đó kiến trúc sư luôn đóng vai trò mấu chốt. Chúng tôi đã nói với rất nhiều kiến trúc sư của ngành rằng: “Đối với di sản văn hóa Việt Nam, tất cả kết cấu của kiến trúc truyền thống, anh nào thông minh nhưng hơi lười biếng thì học trong một tuần, anh nào tối dạ một chút thì cùng lắm học một tháng. Nhưng văn hóa kiến trúc thì học cả đời không hết”.

Đảm bảo rằng gần như 100% những công ty tu bổ di tích cổ truyền không hiểu về văn hóa kiến trúc, nếu có thì gần đây hiểu được một chút, do đọc sách nghiên cứu một cách vội vã, qua quýt có tính chất đối phó, chứ chưa hẳn xem để ngẫm, họ không hiểu nổi những ý sâu xa mà người viết đã gửi gắm trong sách. Bởi thế tu bổ di tích mà không hiểu ý nghĩa của hình khối mỹ thuật trong đó nên đã làm sai, làm hỏng đi.

Tôi lấy ví dụ, di tích đình Yên Phụ, được tu sửa cách đây 2 năm là ngôi đình duy nhất trong nội thành Hà Nội có niên đại vào thế kỷ XVII. Trong kiến trúc di tích lịch sử giữa giá trị tình cảm con người và tôn giáo luôn hợp thành khối đồng nhất, nhưng những người tiến hành tu sửa đình không biết được điều đó.

Trong bản trang trí cũ của ngôi đình con rồng có đao đi bên cạnh. Biểu tượng con rồng như bầu trời mây đọng nước để đem nguồn nước xuống cho muôn loài sinh sôi. Qua hình tượng rồng đao hòa quyện người xưa như muốn nhắc nhở ông thần trong di tích, hãy nổi sấm lên!

Tức cái đao rồng gọi mây về (là con rồng) cho mưa xuống để dân làng có nước cày cấy. Song rõ ràng là những người tu sửa đình không hiểu được ý nghĩa đó, nên người ta làm mới bằng cách đắp con rồng lên, nhưng cái đao lại vướng, thế là họ cắt cụt luôn cái đao đi.

Chẳng nói đâu xa, ngay ở chùa Kim Liên nằm trên bán đảo Tây Hồ, là chùa duy nhất ở nước ta có sàn ở tầng hai, tượng trưng cho tầng trời, trên sàn còn để tượng thờ. Dầm sàn chạm đầu rồng là của thời Tây Sơn. Thế nhưng, trong một lần tu bổ, người ta tùy tiện bỏ tầng hai, thế là chùa mất đi một tầng trời.

Rồi nữa, làng Việt cổ Đường Lâm có đình Mông Phụ. Khi tu sửa, một nhóm thợ dỡ con hổ phù là đề tài trang trí đơn giản chủ đạo của bộ tía. Có rất nhiều chỗ đóng được đinh vào để giữ hình khỏi ập xuống nhưng người thợ lại đóng vào đúng mũi con hổ phù!

Ý thức như vậy là quá kém, nhưng họ vẫn được nhận vào để tu bổ đình. Hiện nay, trong việc tu bổ các di tích, hầu hết  các kiến trúc sư hay các công ty tu bổ đều không biết yêu quý giá trị của di sản nên đã làm biến dạng di tích.

Tai hại là nhiều khi sai mà không biết là sai, mình nói cho họ biết, thì họ cãi. Và cãi trên tính chất ý thức của họ là tu sửa chứ không phải là tu bổ công trình văn hóa.

 Những người hiểu biết về nghệ thuật đến đình Thụy Phiêu ở huyện Ba Vì là ngôi đình cổ nhất nước ta hiện nay, niên đại tạm chấp nhận được là năm 1531 cảm thấy xót lắm. Những hình khối mỹ thuật ở trên mảng chạm đang là “tiếng” Việt Nam êm ái, tu bổ xong nó không biết trở thành “tiếng” của nước nào.

Tây không ra Tây, Tàu không phải Tàu, và càng không phải Việt Nam. Một cái đầu dư bên này của thời Mạc nhưng cái đầu dư bên này làm theo đầu dư bên kia. Người không biết về nghệ thuật cũng thấy sai rành rành. Như bên này là hình tượng cô gái mỹ miều còn bên này là thứ quái thai.

Rõ ràng để mẫu bên cạnh mà thợ cũng không tạc được. Nhưng đằng sau nó vì sao những người này vẫn được làm thì tôi không thể hiểu nổi.  Như những mảng chạm con voi đang bay trong hệ thống vân xoắn, người xưa bảo đấy là yếu tố cầu nước, cầu mưa mà con voi là biểu tượng của nước, của mưa. Nay họ chạm sai, ý nghĩa gốc khác hẳn đi.

Ngay cả con hươu trong vân xoắn lớn cả một hợp thể gắn với ánh sáng, gắn với nguồn sinh lực hay gắn nguồn phát sáng của bầu trời nhưng đến khi tu bổ xong, chẳng ai có thể biết nó là cái gì nữa. Tức là người ta tân thời hóa bộ mặt của tổ tiên, dễ thấy nhất là ở những mảng chạm, động tới di tích nào cũng có thể nhìn ra được.

Người đi lễ đứng trong di tích thì phải đứng trong dòng chảy của thông tam giới, mà bộ mái là biểu tượng cho bầu trời, những con vật thiêng gắn với bầu trời như rồng, phượng luôn được chạm khắc ở trên mái, trên các xà cột. Còn tầng giữa là nơi con người của thế gian giao thoa hòa hợp, và là nơi để thần linh và con người tiếp cận.

Tầng thứ ba nằm ở bên dưới, đó là tầng của thế giới âm ty. Ngày xưa các cụ làm nhà có lát cũng chỉ lát sân, chứ không bao giờ lát nền nhà, các cụ đều quan niệm như vậy là âm dương cách trở, vì vậy mọi di tích không bao giờ lát nền nhà cả. Nếu có lát người ta phải lát bằng gạch có thể hút được ẩm.

Và tối kị lát gầm bàn thờ, để cho khí âm và khí dương hòa hợp, thần linh mới có uy lực để ban phát ân chuẩn cho chúng sinh. Nay thì chùa nào cũng gần như lát kín mọi chỗ, thậm chí, họ lát bằng gạch men. Nhưng như vậy là phá hoại văn hóa truyền thống!

PV: Nhiều di tích lịch sử hiện được cơi nới xây to, vì người ta cho rằng, di tích ngày xưa hợp với bối cảnh lịch sử lúc đó, khi nước ta chỉ có mấy triệu dân, người Việt lúc ấy lại tầm vóc bé, còn bây giờ chúng ta tầm vóc to lớn, dân số lại hơn 80 triệu người.

Vậy nên theo những người này di tích lịch sử cũng cần phải được làm lại theo kiểu mới, chứ không nên rập khuôn nguyên mẫu và thiếu tính sáng tạo. Ý kiến của ông về vấn đề này như thế nào?

GS Trần Lâm Biền: Xưa kia, ngôi chùa như là nơi đi về chính nhà mình, ấm cúng, an bình. Nay người ta đến cảm thấy lạc lõng, tâm hồn như bị teo đi, nó đi ra ngoài bản sắc của dân tộc như chùa Tứ Kỳ ở Văn Điển. Con người cảm thấy ngôi chùa lớn, và quá xa lạ với tâm hồn người Việt.

Nếu chúng ta đi sâu vào tâm hồn dân tộc thì sẽ thấy rằng, làm to, làm lớn như thế cực kỳ sai lầm, không đúng với văn hóa truyền thống của người Việt, đường nét uyển chuyển mềm mại, trữ tình, ngôi nhà hòa vào không gian vũ trụ đồng nhất để cùng tồn tại.

Trước đây một số học giả Pháp bảo văn hóa Việt Nam là “cái đuôi” của văn hóa Trung Hoa, nhưng đến năm 1954 thậm chí bây giờ những người nghiên cứu di sản dân tộc như chúng  tôi đang phấn đấu để thoát khỏi suy nghĩ đó.

Nhưng hiện tượng cố gắng làm to, làm lớn, đã đi vượt ra ngoài không gian tâm hồn của người Việt. Ví dụ như chùa Bái Đính ở Hoa Lư, Ninh Bình, một số chùa làm lớn khác ở phía Nam đã chứng minh ngược lại ý thức bảo vệ bản sắc văn hóa dân tộc bằng cách chùa toàn tượng theo kiểu Trung Hoa.

Có một ngôi chùa  dự kiến  làm 500 vị La Hán. La hán không phải của Việt. Việt không thờ La Hán, cái mà ta gọi là Thập bát La Hán thực ra là các tổ truyền đăng. Riêng bày biện là Việt khác Trung Hoa, Trung Hoa ở phương bắc, bắc là âm, ta là phương nam, nam là dương.

Vậy thì âm dương đã khác nhau, bắc nam khác nhau, sao ta phải theo đuôi họ, tự đánh mất mình. Còn có một ngôi đền làm rất lớn khác là của tư nhân ở một tỉnh phía Nam, thờ cả anh hùng dân tộc, cả Phật và thờ cả… dòng họ của người bỏ tiền ra xây…

Nhưng bi kịch là tất cả những điều “phi văn hóa” đó lại được nhiều cán bộ văn hóa khen lấy khen để. Điều đó đi ngược lại hoặc ít nhất đi chệch đường ray văn hóa truyền thống dân tộc cho đến bây giờ và mai sau.

Cứ làm không suy nghĩ chỉ khoe mẽ về sự to lớn thì chắc chắn văn hóa Việt Nam sẽ đi khác đi, và chúng tôi vẫn nghĩ rằng muốn bước vào tương lai một cách vững chắc thì bắt buộc phải ngoái nhìn quá khứ bởi quá khứ khẳng định anh là ai. Xác định được mình thì anh không bao giờ sai lầm về phương hướng.

PV: Thưa GS, làm sao để cân đối giữa ý thích của người dân trong việc xây sửa di tích với sự bảo tồn phát huy văn hóa truyền thống của các nhà khoa học?

GS Trần Lâm Biền: Đúng là người dân bao giờ cũng thích làm mới. Và chính nhận thức chưa cao sẽ dẫn đến làm bệ đỡ cho tu bổ sai lầm. Nhiều anh tu bổ di tích, lắm lúc bảo “chúng tôi làm theo ý dân” để biện minh cho sai trái của mình.

Anh em chúng tôi ở Cục Di sản nói thẳng thừng rằng, bây giờ bất kể di tích đã được Nhà nước xếp hạng cấp nào nhưng khi được thống nhất tu bổ theo đề án đã duyệt thì kể từ lúc dỡ một hòn ngói ra hạ giải, mọi sự ứng xử với di tích ấy là trong phạm vi Luật Di sản, không còn ý kiến của ai tham gia vào được nữa.

Chỉ trừ khi người tu bổ di tích thấy gặp khó khăn, không giải quyết được đúng như dự án thì họ sẽ đề đạt ý kiến lên cơ quan thẩm quyền để cùng giải quyết. Chỉ có cách ấy thì các di sản văn hóa mới đảm bảo được tính tu bổ tương đối chính xác, chứ nghe mỗi người một câu thì hoàn toàn di tích sẽ nát bét, bởi tổ tiên chúng ta đã nói rằng “lắm thầy thối ma”.

PV: Xin cảm ơn giáo sư đã có cuộc trao đổi này.