Tháp mộ là hình thức mai táng phổ biến của Phật giáo. Các nhà sư sau khi viên tịch, thi hài được hỏa táng, phần xá lị (tro thi hài) thường được đưa vào các ngôi tháp để thờ tự.
Ở Quảng Ninh kiến trúc tháp mộ tương đối phổ biến vì vùng đất Đông Bắc là một trong những trung tâm Phật giáo quan trọng của các triều đại phong kiến. Hiện tại, còn giữ được một số tháp mộ có giá trị ở khu vực chùa Quỳnh Lâm, khu vực am Ngọa Vân, chùa Hồ Thiên thuộc huyện Đông Triều; chùa Lôi Âm, xã Đại Yên, Hạ Long.
Đặc biệt khu vực núi Yên Tử có khoảng hơn một trăm tháp mộ với nhiều kiểu kiến trúc, quy mô, chất liệu khác nhau, trong số đó có nhiều tháp có giá trị cao về mặt kiến trúc và tín ngưỡng.
Các tháp mộ chủ yếu là các tháp mộ đá được xây dựng từ thời Trần, Hậu Lê, một số ít thời nhà Nguyễn.
Thông thường, sau khi các nhà sư viên tịch, phần tro thi hài sẽ được đặt trong một ngôi tháp, nhưng cũng có trường hợp được đặt trong hai hay nhiều ngôi tháp như trường hợp thiền sư Chân Nguyên và Điều Ngự Giác hoàng Trần Nhân Tông.
Xin giới thiệu một số tháp tiêu biểu.
Tháp Tịch Quang là một công trình kiến trúc đẹp, kiên cố, thể hiện tài ghép đá xây tháp của người thợ cuối Lê. Trên tháp có 5 bia, trong đó có 3 bia đáng chú ý. Bia Tuệ đăng chính giác hòa thượng Chân Nguyên thiền sư thuật lại tiểu sử và công đức của Thiền sư Chân Nguyên; bia Quỳnh Lâm long động đạo trường kiến khai Tịch Quang tháp báo tôn sư ghi tên hơn 80 tăng ni đã góp tiền của xây dựng tháp; bia Ngộ duyên tại gia hữu tình tập phúc ghi tên các phật tử góp công đức xây dựng tháp.
Ngoài tháp Tịch Quang, ở khu vực chùa Quỳnh Lâm còn có một số tháp nhỏ khác được xây với kiến trúc đơn giản, chủ yếu bằng đá xanh.
Tháp Huệ Quang (tháp Tổ) trên núi Yên Tử thờ Trần Nhân Tông, tháp cao trên 10m gồm 6 tầng, xây hình lục lăng. Nền tháp có quy mô lớn, gồm 46 tảng đá xếp lại với nhau bằng phương pháp đổ chì mộng cá, các cạnh của nền tháp không đều nhau, 2 cạnh lớn mỗi cạnh dài 315cm, 4 cạnh nhỏ mỗi cạnh dài 250cm.
Mặt ngoài các phiến đá của nền tháp đều chạm nổi hoa văn sóng nước hình núi, loại hoa văn đặc trưng trong các đồ án trang trí thời Trần.
Bệ tháp hình sen, có 102 cánh mở rộng, ôm lấy thân tháp hình trụ tứ giác. Tầng thứ nhất của tháp xây cao hơn và lớn hơn các tầng trên. Tầng này có một cửa hướng Nam, bên trong có tượng Trần Nhân Tông. Các tầng tháp ngăn cách nhau bằng các mái đá bốn góc uốn cong hình mũi hài.
Trên đỉnh tháp là một búp sen đá. Xung quanh tháp Huệ Quang là 97 ngọn tháp với nhiều quy mô, kiểu dáng và chất liệu khác nhau. Tháp Huệ Quang là một trong số những tháp lớn có giá trị từ thời Trần.
Xung quanh khu vực tháp Tổ còn có một số tháp lớn khác, đó là tháp Tôn Đức thờ nhà sư Minh Hành được xây dựng năm Kỷ Hợi (1659). Tháp cao 6 tầng, chân tháp hình bát giác không đều. Tầng chính giữa cao 1,4m, trong ngăn thờ có một pho tượng tạc bằng đá xanh tọa trên đài hoa sen, đặc biệt trên tầng thứ 5 của tháp có tạc nổi một hình tượng Phật, tuy bị mưa nắng bào mòn nhưng vẫn còn nhận thấy những nét chạm tinh tế.
Một trong những tháp đáng chú ý khác là tháp Diệu Đăng, thờ bà Phạm Thị Ngọc Khoa, một cung tần đã tu hành và mất tại chùa Hoa Yên. Trong tháp có tạc một pho tượng đá xanh, đây là một pho tượng nữ hiếm thấy ở các tháp mộ.
Các ngôi tháp ở trên núi Yên Tử đa số được xây bằng chất liệu đá xanh mài nhẵn, một số khác xây bằng đá cuội thô ráp và xây bằng gạch. Trong các tháp xây bằng gạch, tháp Độ Nhân phía sau chùa Hoa Yên là đáng chú ý nhất.
Bốn góc của cạnh đáy tháp là bốn đầu rồng dữ tợn, mắt lồi to. Các viên gạch trang trí trên tháp có hình hoa văn lạ mắt, gạch lưu li đục lỗ. Đây là những viên gạch đặc biệt, ít thấy ở các ngôi tháp khác.
Ngoài ra ở trên Yên Tử còn có khu tháp Vọng Cung Tiên với 5 ngôi tháp, trong đó có một tháp bát giác cao 7m với 9 tầng cân đối. Ở khu vực Hòn Ngọc hiện có 3 tháp còn nguyên vẹn, được xây dựng bằng loại đá thô ráp, kiến trúc đơn giản, độ lớn của các tháp gần tương đương nhau, cao trên dưới 2m, mặt sau của tháp là các văn bia ghi lai lịch của tháp.
Ở khu vực chùa Long Động (chùa Lân) dưới chân Yên Tử hiện còn 23 ngôi tháp, chủ yếu được xây bằng gạch. Đáng chú ý nhất là tháp Tịch Quang, thờ nhà sư Chân Nguyên xây bằng đá xanh mài nhẵn, kiến trúc giống như ngôi tháp ở chùa Quỳnh Lâm nhưng quy mô nhỏ hơn.
Tháp ở đây có tượng thiền sư trong khi ngôi tháp ở chùa Quỳnh Lâm không có.
Ngoài ra, còn có thể kể đến hai tháp lớn là Phật Hoàng Tháp và Đoan Nghiêm Tháp ở am Ngọa Vân nằm trên dãy núi thuộc cánh cung Đông Triều, nơi vua Trần Nhân Tông viên tịch. Hai tháp đều có phong cách tháp cuối thế kỷ XVII đã thấy ở chùa Hoa Yên. Tháp có bệ làm bằng đá xanh, thân tháp xây bằng gạch.
Phật Hoàng Tháp tương truyền là nơi đặt một phần xá lị của Trần Nhân Tông.
Ở chùa Lôi Âm nay thuộc Đại Yên, Hạ Long hiện còn 20 ngôi tháp được xây dựng với quy mô nhỏ, kiến trúc đơn giản, trong đó có 2 tháp được dựng bởi kỹ thuật ghép mộng.
Tháp mộ Phật giáo là tài sản quý của văn hóa tín ngưỡng và kiến trúc truyền thống, nơi các tăng ni phật tử có thể chiêm nghiệm những giá trị quá khứ và hướng lòng mình về cái thiện của Đạo Phật.
