Trong thời đại mà ảnh hưởng toàn cầu ngày càng phụ thuộc vào ngoại giao văn hóa và sức hút tư tưởng, khái niệm quyền lực mềm đã trở thành một khuôn khổ quan trọng để hiểu khả năng của một quốc gia trong việc định hình nhận thức quốc tế và xây dựng thiện chí. Quyền lực mềm, như Joseph Nye đã định nghĩa, là khả năng thu hút và thuyết phục người khác thông qua văn hóa, giá trị và lối sống, thay vì dùng đến cưỡng ép hay sức mạnh kinh tế. Đối với Việt Nam — một quốc gia có bề dày lịch sử và văn hóa phong phú — Phật giáo Việt Nam là một tài sản tiềm năng nhưng vẫn chưa được khai thác hết trong việc tăng cường quyền lực mềm. Gắn bó với lịch sử dân tộc gần hai thiên niên kỷ, Phật giáo Việt Nam đã góp phần định hình bản sắc, giá trị và hình ảnh toàn cầu của đất nước. Bài luận này sẽ khám phá cách Phật giáo Việt Nam đã đóng góp vào quyền lực mềm của Việt Nam trong quá khứ, vai trò hiện tại, và tiềm năng để nâng cao ảnh hưởng quốc tế của Việt Nam trong tương lai.
Quyền Lực Mềm của Một Quốc Gia là Gì?
Quyền lực mềm là khả năng của một quốc gia trong việc định hình sở thích và hành động của người khác thông qua sức hút và thuyết phục thay vì dùng đến vũ lực. Trái ngược với quyền lực cứng — vốn dựa vào ưu thế quân sự hoặc kinh tế — quyền lực mềm sử dụng các nguồn lực văn hóa và tư tưởng để xây dựng niềm tin, sự ngưỡng mộ và hợp tác. Theo Nye, quyền lực mềm dựa trên ba trụ cột: văn hóa, giá trị chính trị và chính sách đối ngoại được nhìn nhận là chính đáng và có tính đạo đức. Văn hóa — bao gồm nghệ thuật, truyền thống, tôn giáo và lối sống — là phương tiện chính để thể hiện quyền lực mềm, mở ra cánh cửa để kết nối xuyên văn hóa và truyền tải giá trị của quốc gia.
Đối với Việt Nam, quyền lực mềm mang ý nghĩa đặc biệt trong bối cảnh đất nước đang tìm kiếm vị thế trong một khu vực địa chính trị phức tạp và mong muốn khẳng định bản sắc trên trường quốc tế. Di sản văn hóa của Việt Nam, bao gồm ẩm thực, lễ hội, văn học và tôn giáo, là nền tảng để xây dựng hình ảnh một quốc gia kiên cường, hài hòa và cởi mở. Trong số đó, Phật giáo Việt Nam — với bề dày lịch sử và sức hút phổ quát — mang đến cơ hội đặc biệt để tăng cường quyền lực mềm thông qua việc lan tỏa các giá trị như từ bi, chánh niệm và hòa bình.
Đóng Góp của Phật giáo Việt Nam đối với Quyền Lực Mềm của Quốc Gia trong lịch sử
Khởi Đầu và Giai Đoạn Phát Triển Sơ Khai
Phật giáo được du nhập vào Việt Nam từ khoảng thế kỷ thứ 2 sau Công nguyên, chủ yếu thông qua các nhà sư Ấn Độ và Trung Hoa trên các tuyến đường thương mại. Đến thời Lý (1009–1225) và Trần (1225–1400), Phật giáo đã trở thành nền tảng tinh thần của xã hội, ảnh hưởng đến quản lý nhà nước, giáo dục và văn hóa. Việc dung hòa Phật giáo với tín ngưỡng bản địa và Nho giáo đã tạo nên một hệ thống tâm linh tổng hợp, phù hợp với bản sắc dân tộc và lòng tin của người dân.
Trong giai đoạn này, Phật giáo Việt Nam góp phần vào quyền lực mềm bằng cách thúc đẩy ngoại giao văn hóa và trao đổi tri thức. Việc xây dựng các ngôi chùa nổi tiếng như Chùa Một Cột tại Hà Nội và phát triển học thuật Phật giáo đã giúp Việt Nam trở thành trung tâm tinh thần và trí tuệ ở Đông Nam Á. Nhiều vị tăng sĩ cũng đóng vai trò như các nhà ngoại giao, truyền bá giáo lý Phật giáo đến các nước láng giềng như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, góp phần gia tăng ảnh hưởng khu vực của Việt Nam. Một ví dụ tiêu biểu là thiền sư Vạn Hạnh — người vừa là cố vấn cho các vị vua triều Lý, vừa là biểu tượng cho chiều sâu trí tuệ và tâm linh của Việt Nam — đã được các học giả và vương triều ngoại quốc kính trọng.
Phật giáo Như Một Lực Lượng Gắn Kết Dân Tộc
Xuyên suốt chiều dài lịch sử, Phật giáo luôn đóng vai trò là một lực lượng đoàn kết trong thời kỳ chia cắt và chiến tranh. Vào thế kỷ 11 và 12, các tu viện Phật giáo là trung tâm giáo dục, lưu giữ văn học Việt Nam và nuôi dưỡng tinh thần dân tộc. Thiền phái Trúc Lâm do vua Trần Nhân Tông sáng lập vào thế kỷ 13 nhấn mạnh vào tinh thần tự lực và kiên cường nội tại, phù hợp với tinh thần kháng chiến của nhân dân. Giáo lý của phái này, kết hợp giữa triết lý Phật giáo và văn hóa Việt, đã góp phần xây dựng hình ảnh Việt Nam như một quốc gia có chiều sâu đạo đức và văn hóa.
Vai trò của Phật giáo trong công tác xã hội cũng là yếu tố nâng cao quyền lực mềm của Việt Nam. Các cộng đồng tăng ni cung cấp giáo dục, y tế và hoạt động từ thiện, qua đó tạo được sự kính trọng từ nhân dân và khách thập phương. Nghệ thuật Phật giáo, từ kiến trúc chùa chiền đến tượng điêu khắc, thể hiện thẩm mỹ tinh tế của người Việt, ảnh hưởng đến các truyền thống nghệ thuật khu vực và thu hút người hành hương, thương nhân quốc tế.
Phật giáo Trong Giai Đoạn Thực Dân và Hiện Đại
Trong thời kỳ Pháp thuộc (1858–1945), Phật giáo trở thành biểu tượng cho kháng cự và bảo tồn văn hóa. Các vị tăng sĩ và Phật tử đã khởi xướng phong trào chấn hưng Phật giáo, nhằm khôi phục truyền thống và đối trọng với ảnh hưởng văn hóa phương Tây. Trong thế kỷ 20, phong trào phục hưng Phật giáo do những nhân vật như Thiền sư Thích Nhất Hạnh lãnh đạo đã đưa Phật giáo Việt Nam ra thế giới. Giáo lý về chánh niệm và Phật giáo dấn thân của Thầy đã chạm đến trái tim người phương Tây, đặc biệt là trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam, khi lời kêu gọi hòa bình của Thầy thể hiện Việt Nam là một quốc gia từ bi và có đạo đức.
Việc thành lập cộng đồng Làng Mai tại Pháp và các buổi thuyết giảng toàn cầu của Thầy Thích Nhất Hạnh đã nâng cao vị thế văn hóa của Việt Nam, khơi dậy sự đồng cảm và ngưỡng mộ đối với giá trị Việt. Qua đó, Phật giáo Việt Nam không chỉ duy trì được ảnh hưởng nội tại mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc lan tỏa hình ảnh tích cực của Việt Nam ra trường quốc tế.
Đóng góp của Phật giáo Việt Nam vào sức mạnh mềm của Việt Nam trong hiện tại
Ngoại giao văn hóa và sức hấp dẫn toàn cầu
Trong thời đại hiện nay, Phật giáo Việt Nam tiếp tục nâng cao sức mạnh mềm của đất nước thông qua ngoại giao văn hóa. Lễ hội Vesak hàng năm – kỷ niệm ngày đản sinh, thành đạo và nhập Niết-bàn của Đức Phật – đã trở thành một sự kiện mang tầm vóc toàn cầu. Việt Nam đã bốn lần đăng cai tổ chức Đại lễ Vesak Liên Hợp Quốc vào các năm 2008, 2014, 2019 và 2025. Những sự kiện này, với sự tham dự của hàng ngàn đại biểu quốc tế, thể hiện năng lực tổ chức của Việt Nam cũng như cam kết đối với các giá trị của Phật giáo như hòa bình và hài hòa. Các hoạt động như triển lãm văn hóa, biểu diễn nghệ thuật, hội thảo học thuật trong khuôn khổ Vesak góp phần xây dựng hình ảnh Việt Nam là một quốc gia hiện đại nhưng có nền tảng tâm linh vững chắc.
Các ngôi chùa Phật giáo Việt Nam, cả trong nước và ở hải ngoại, đóng vai trò như những đại sứ văn hóa. Những ngôi chùa như hệ thống thiền viện Trúc Lâm… thu hút đông đảo du khách và người tu học quốc tế, giúp họ khám phá di sản tâm linh của Việt Nam. Trong cộng đồng người Việt hải ngoại tại Mỹ, Úc, châu Âu, các tổ chức Phật giáo vẫn giữ gìn bản sắc văn hóa đồng thời tạo cầu nối giao lưu với các nền văn hóa bản địa. Chẳng hạn, Làng Mai do Thiền sư Thích Nhất Hạnh sáng lập đã thiết lập nhiều trung tâm thiền trên toàn thế giới, phổ biến thực hành Phật giáo Việt Nam và mở rộng dấu ấn văn hóa Việt trên toàn cầu.
Thúc đẩy các giá trị phổ quát
Phật giáo Việt Nam với trọng tâm là chánh niệm, từ bi và bất bạo động rất phù hợp với những nhu cầu toàn cầu hiện nay về lối sống bền vững và đạo đức. Các giáo lý của Thiền sư Thích Nhất Hạnh – được dịch ra hàng chục ngôn ngữ – đã làm lan tỏa những khái niệm như “tương liên” (interbeing), sống chánh niệm, vốn tạo được sự đồng cảm với nhiều người đang tìm kiếm những giải pháp thay thế cho chủ nghĩa tiêu dùng và bạo lực. Ảnh hưởng này đã biến Phật giáo Việt Nam trở thành một “thương hiệu” toàn cầu, gắn liền với hình ảnh Việt Nam như một quốc gia mang giá trị tinh thần tiến bộ. Việc hòa nhịp với các lý tưởng chung của nhân loại góp phần gia tăng sức hấp dẫn và thiện cảm quốc tế đối với Việt Nam.
Phật giáo cũng đóng góp vào sức mạnh mềm của Việt Nam thông qua các hoạt động giáo dục và phúc lợi xã hội. Giáo hội Phật giáo vận hành các trại trẻ mồ côi và các chương trình cứu trợ thiên tai, thể hiện tinh thần nhân đạo và trách nhiệm xã hội của Việt Nam. Những hoạt động này khi được quốc tế biết đến sẽ củng cố hình ảnh Việt Nam như một quốc gia từ bi và có trách nhiệm với cộng đồng toàn cầu.
Du lịch và sức mạnh mềm về kinh tế
Các di tích Phật giáo như chùa Thiên Mụ (Huế), núi Ngũ Hành Sơn (Đà Nẵng), Yên Tử, Bái Đính, Tam Chúc là điểm đến thu hút đông đảo khách du lịch quốc tế nhờ vẻ đẹp lịch sử và chiều sâu tâm linh. Những điểm đến này mang lại trải nghiệm văn hóa sâu sắc, thể hiện chiều sâu tâm hồn dân tộc Việt. Chính phủ đã đẩy mạnh quảng bá “du lịch Phật giáo”, kết hợp tham quan chùa chiền với các khóa thiền, góp phần đưa Việt Nam trở thành điểm đến lý tưởng cho những người hành hương tâm linh, sánh ngang với Thái Lan hay Ấn Độ. Loại hình du lịch này không chỉ đem lại nguồn thu mà còn tạo cơ hội giao lưu văn hóa, giúp du khách mang theo hình ảnh tích cực về lòng hiếu khách và bản sắc Việt Nam khi trở về nước.
Tiềm năng đóng góp của Phật giáo Việt Nam vào sức mạnh mềm trong tương lai
Tận dụng nền tảng kỹ thuật số
Trong kỷ nguyên số, Phật giáo Việt Nam có thể mở rộng sức mạnh mềm thông qua các nền tảng trực tuyến. Các buổi thiền trực tuyến, podcast Phật giáo, chiến dịch truyền thông xã hội có thể tiếp cận hàng triệu người trên toàn cầu, quảng bá giáo lý và giá trị văn hóa Phật giáo Việt. Chẳng hạn, phát trực tiếp lễ Vesak hoặc các khóa học thiền Trúc Lâm trực tuyến sẽ thu hút giới trẻ am hiểu công nghệ trên toàn thế giới. Hợp tác với các ứng dụng thiền hoặc những người có ảnh hưởng (influencers) trong lĩnh vực sức khỏe tinh thần có thể giúp Phật giáo Việt Nam trở nên phổ biến hơn, gắn liền với hình ảnh đổi mới và dễ tiếp cận của Việt Nam.
Tăng cường vai trò lãnh đạo khu vực
Khi Đông Nam Á đang nổi lên như một trung tâm địa chính trị và kinh tế, Việt Nam có thể sử dụng Phật giáo như một công cụ để củng cố vai trò lãnh đạo khu vực. Bằng cách tổ chức thêm các hội thảo Phật giáo quốc tế và thúc đẩy đối thoại giữa các quốc gia Phật giáo, Việt Nam có thể trở thành trung tâm điều phối giao lưu văn hóa và tâm linh. Các sáng kiến như Diễn đàn Phật giáo ASEAN, nếu do Việt Nam chủ trì, sẽ tăng cường ảnh hưởng ngoại giao và quảng bá các giá trị chung về hòa bình, hợp tác và hiểu biết lẫn nhau.
Giải quyết các thách thức toàn cầu
Tinh thần chánh niệm và bảo vệ môi trường trong Phật giáo Việt Nam phù hợp với các mối quan tâm toàn cầu về biến đổi khí hậu và sức khỏe tinh thần. Nếu Việt Nam lồng ghép các nguyên lý Phật giáo vào chính sách đối ngoại và chiến lược phát triển, quốc gia này có thể nổi bật như một nhà lãnh đạo toàn cầu trong các lĩnh vực này. Ví dụ, các chiến dịch môi trường mang cảm hứng Phật giáo như trồng cây do chùa tổ chức có thể được quốc tế ghi nhận, góp phần khẳng định cam kết của Việt Nam với sự bền vững. Tương tự, các chương trình chăm sóc sức khỏe tinh thần dựa trên chánh niệm có thể đáp ứng xu hướng toàn cầu, tăng sức hấp dẫn của Việt Nam như một quốc gia tiên tiến và nhân văn.
Kết nối cộng đồng người Việt ở hải ngoại
Cộng đồng người Việt ở nước ngoài với hơn 4 triệu người là một kênh truyền tải sức mạnh mềm đầy tiềm năng. Các ngôi chùa tại hải ngoại có thể là trung tâm văn hóa tổ chức lễ hội, dạy tiếng Việt, tổ chức hoạt động thanh thiếu niên, góp phần giữ gìn bản sắc và truyền bá giá trị Việt. Bằng cách hỗ trợ các chùa này thông qua tài trợ văn hóa hoặc chương trình trao đổi, Việt Nam có thể củng cố mạng lưới đại sứ văn hóa toàn cầu, giúp Phật giáo Việt duy trì vai trò mạnh mẽ và có ảnh hưởng trong cộng đồng quốc tế.
Thách thức và lưu ý
Mặc dù có nhiều tiềm năng, việc khai thác Phật giáo Việt Nam như một công cụ sức mạnh mềm cũng đối mặt với không ít thách thức. Sự thương mại hóa quá mức trong du lịch Phật giáo có thể làm mất đi tính linh thiêng, gây phản cảm với người tu học và du khách. Bên cạnh đó, các mâu thuẫn nội bộ trong cộng đồng Phật giáo – như sự khác biệt giữa tổ chức do nhà nước bảo trợ và các tổ chức độc lập – có thể làm suy yếu khả năng xây dựng hình ảnh văn hóa thống nhất. Để khắc phục, Việt Nam cần cân bằng giữa hiện đại hóa và bảo tồn, đảm bảo các hoạt động Phật giáo luôn giữ được cốt lõi tâm linh chân chính.
—
Phật giáo Việt Nam đã là một trụ cột trong bản sắc văn hóa và sức mạnh mềm của dân tộc suốt gần 2.000 năm qua. Từ vai trò lịch sử như một lực lượng thống nhất và sứ giả văn hóa đến những đóng góp hiện tại thông qua các nhân vật toàn cầu như Thiền sư Thích Nhất Hạnh và sự kiện Vesak, Phật giáo đã góp phần định hình hình ảnh Việt Nam như một quốc gia từ bi, kiên cường và giàu văn hóa. Trong tương lai, Phật giáo Việt Nam còn tiềm năng to lớn để tiếp tục phát huy vai trò này thông qua nền tảng kỹ thuật số, đóng góp vào giải quyết các vấn đề toàn cầu, và gắn kết cộng đồng người Việt ở nước ngoài. Bằng cách quảng bá di sản Phật giáo một cách chiến lược, Việt Nam không chỉ có thể gia tăng ảnh hưởng toàn cầu mà còn góp phần vào việc xây dựng một thế giới hướng đến hòa bình, chánh niệm và sự kết nối văn hóa. Khi Việt Nam tiếp tục vươn mình trên trường quốc tế, truyền thống Phật giáo lâu đời chính là ngôn ngữ phổ quát và vượt thời gian để xây dựng những nhịp cầu hiểu biết và thiện chí.
