Giới thiệu
Phật giáo, với trọng tâm sâu sắc vào chính niệm, từ bi và sự tương tức, mang đến một góc nhìn độc đáo về phát triển bền vững. Cốt lõi trong giáo lý Phật giáo là học thuyết santutthi (Tri túc), khuyến khích sự thỏa mãn với những gì đủ dùng và phản đối lòng tham quá mức. Nguyên lý này phù hợp chặt chẽ với các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs) của Liên Hợp Quốc – một khuôn khổ toàn cầu được thiết lập năm 2015 nhằm giải quyết các vấn đề nghèo đói, bất bình đẳng, biến đổi khí hậu và suy thoái môi trường vào năm 2030. Bằng cách khám phá khái niệm santutthi và những hàm ý của nó đối với bảo vệ môi trường, bài luận này xem xét cách triết lý Phật giáo có thể đóng góp vào việc đạt được các SDGs, tạo ra sự cân bằng hài hòa giữa con người và tự nhiên.
Học thuyết Santutthi trong Phật giáo
Trong giáo lý Phật giáo, santutthi là trạng thái hài lòng với những gì mình có, không bị chi phối bởi lòng tham không ngừng (tanha) – nguồn gốc của khổ đau (dukkha). Dựa trên Tứ Diệu Đế và Bát Chánh Đạo, santutthi không phải là sự cam chịu thụ động mà là quá trình chủ động nuôi dưỡng lòng biết ơn và sự điều độ. Đức Phật từng nhấn mạnh rằng: “Tri túc là tài sản lớn nhất” (Kinh Pháp Cú, kệ 204). Nguyên lý này khuyến khích con người tìm thấy niềm vui trong sự giản dị, giảm bớt sự dính mắc vào vật chất và khoái lạc phù du.
Santutthi gắn bó chặt chẽ với khái niệm Trung đạo trong Phật giáo – con đường sống cân bằng, tránh cực đoan của hưởng thụ và khổ hạnh. Thực hành santutthi giúp nuôi dưỡng chính niệm (sati) và trí tuệ (panna), từ đó phân biệt được giữa nhu cầu và ham muốn. Tư duy này thúc đẩy hành vi đạo đức (sila), như không gây hại (ahimsa), áp dụng cho cả con người và môi trường.
Trong bối cảnh phát triển bền vững, santutthi thách thức mô hình tiêu dùng quá mức dẫn đến cạn kiệt tài nguyên. Bằng cách thúc đẩy sự đủ dùng và tiêu dùng có chính niệm, nguyên lý này phù hợp với các mục tiêu của SDGs như sản xuất và tiêu dùng có trách nhiệm, hành động vì khí hậu, và bảo tồn hệ sinh thái.
Các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc
SDGs bao gồm 17 mục tiêu liên kết nhằm tạo ra một tương lai bền vững, công bằng và thịnh vượng. Các mục tiêu liên quan đến nội dung này bao gồm:
- SDG 1: Xóa nghèo – Chấm dứt mọi hình thức nghèo đói.
- SDG 12: Tiêu dùng và sản xuất có trách nhiệm – Đảm bảo mô hình tiêu dùng và sản xuất bền vững.
- SDG 13: Hành động vì khí hậu – Hành động khẩn cấp chống biến đổi khí hậu và các tác động của nó.
- SDG 15: Cuộc sống trên đất liền – Bảo vệ, phục hồi và sử dụng bền vững các hệ sinh thái đất liền.
- SDG 16: Hòa bình, công lý và thể chế vững mạnh – Thúc đẩy xã hội hòa bình, công bằng và toàn diện.
Những mục tiêu này giải quyết các vấn đề hệ thống như cạn kiệt tài nguyên, suy thoái môi trường và bất bình đẳng xã hội – những vấn đề bị trầm trọng hóa bởi lòng tham không kiểm soát và thực hành không bền vững. Nguyên lý santutthi của Phật giáo cung cấp nền tảng triết lý hỗ trợ các mục tiêu này thông qua việc khuyến khích điều độ, từ bi và sự tôn trọng mạng lưới sự sống.
Santutthi và tiêu dùng có trách nhiệm (SDG 12)
SDG 12 tập trung vào mô hình tiêu dùng và sản xuất bền vững nhằm giảm dấu chân sinh thái và nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên. Học thuyết santutthi ủng hộ trực tiếp mục tiêu này thông qua tiêu dùng có chính niệm. Trong một thế giới bị chi phối bởi chủ nghĩa tiêu dùng, nơi tiêu dùng quá mức dẫn đến rác thải, ô nhiễm và cạn kiệt tài nguyên, santutthi kêu gọi cá nhân xem xét lại ham muốn và ưu tiên sự đủ dùng.
Ví dụ, thực hành quán chiếu về vô thường (anicca) giúp giảm dính mắc vào vật chất xa xỉ – những thứ thường có chi phí môi trường cao. Nuôi dưỡng Tri túc giúp con người hạn chế tiêu dùng quá mức, từ đó giảm nhu cầu đối với các sản phẩm gây hại đến hệ sinh thái.
Thêm vào đó, santutthi tương hợp với các nguyên lý của kinh tế tuần hoàn – như tái sử dụng, tái chế và giảm thiểu chất thải. Các cộng đồng Tăng sĩ Phật giáo thường sống đơn giản, tái sử dụng vật phẩm và hạn chế tác động môi trường – một hình mẫu cho cư sĩ noi theo, chẳng hạn như giảm sử dụng nhựa một lần hay ủng hộ nông nghiệp bền vững.
Santutthi và hành động vì khí hậu (SDG 13)
Biến đổi khí hậu, thuộc SDG 13, là một trong những thách thức lớn nhất toàn cầu, chủ yếu do các hoạt động của con người như tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch và phá rừng. Santutthi có thể đóng vai trò chuyển hóa bằng cách khuyến khích lối sống giảm thiểu tác động môi trường.
Tri túc làm giảm nhu cầu về các sản phẩm và dịch vụ tiêu tốn năng lượng cao – như thời trang nhanh, xe hơi sang trọng, hay đi máy bay thường xuyên – những yếu tố lớn gây phát thải khí nhà kính. Sống giản dị giúp giảm dấu chân carbon, phù hợp với kêu gọi của SDG 13. Chẳng hạn, lựa chọn chế độ ăn chay – phổ biến trong truyền thống Phật giáo vì nguyên lý ahimsa – giúp giảm phát thải khí methane từ chăn nuôi.
Ngoài ra, santutthi nuôi dưỡng lòng biết ơn đối với thiên nhiên, thúc đẩy tinh thần bảo vệ môi trường. Phật giáo nhấn mạnh lý duyên khởi (paticca-samuppada), cho rằng phúc lợi con người không thể tách rời khỏi sức khỏe của hệ sinh thái. Quan điểm này khuyến khích các hành động như trồng cây, bảo tồn, và sử dụng năng lượng tái tạo – những yếu tố hỗ trợ SDG 13.
Santutthi và Cuộc sống trên đất liền (SDG 15)
SDG 15 nhằm bảo vệ hệ sinh thái trên cạn, chống sa mạc hóa, ngăn chặn mất đa dạng sinh học và thúc đẩy sử dụng đất bền vững. Santutthi ủng hộ các mục tiêu này bằng cách phản đối khai thác tài nguyên vì lòng tham.
Trong vũ trụ quan Phật giáo, thiên nhiên được tôn kính như nguồn nuôi dưỡng và trí tuệ, và việc gây hại cho môi trường bị xem là vi phạm giới hạnh. Thực hành Tri túc giúp giảm nhu cầu tiêu dùng các sản phẩm liên quan đến phá rừng – như dầu cọ hay gỗ, góp phần bảo vệ rừng và hệ sinh thái.
Ví dụ, lựa chọn sản phẩm có nguồn gốc bền vững hoặc giảm tiêu dùng tổng thể giúp đạt mục tiêu khôi phục đất suy thoái và bảo vệ loài nguy cấp. Ở Thái Lan, các nhà sư “sinh thái” thậm chí làm lễ xuất gia cho cây nhằm bảo vệ chúng khỏi bị chặt phá – hành động phản ánh tinh thần santutthi và lòng tôn kính thiên nhiên.
Santutthi, xóa nghèo và công bằng xã hội (SDG 1 và SDG 16)
Dù santutthi nhấn mạnh Tri túc cá nhân, nó cũng mang hàm ý xã hội phù hợp với SDG 1 (Xóa nghèo) và SDG 16 (Hòa bình, Công lý, và Thể chế vững mạnh). Bằng cách giảm dính mắc vào của cải và địa vị, santutthi chất vấn sự bất bình đẳng do chủ nghĩa tiêu dùng và lòng tham gây ra – những thứ làm trầm trọng thêm tình trạng nghèo đói và bất công.
Trong đạo đức Phật giáo, bố thí (dana) bổ sung cho santutthi bằng cách khuyến khích chia sẻ tài nguyên với người khó khăn – hỗ trợ SDG 1. Nhiều tổ chức Phật giáo trên thế giới tham gia vào các hoạt động từ thiện như phát lương thực, giáo dục và chăm sóc y tế cho cộng đồng yếu thế.
Hơn nữa, santutthi nuôi dưỡng sự an lạc nội tâm – nền tảng cho hòa hợp xã hội, phù hợp với SDG 16. Người thực hành Tri túc ít bị cuốn vào ganh tị hay cạnh tranh, góp phần xây dựng xã hội hòa bình và bao dung. Các thực hành như thiền định và tâm từ (metta) giúp phát triển lòng từ bi và đồng cảm – yếu tố thiết yếu để xây dựng thể chế công bằng.
Thách thức và cơ hội
Dù santutthi là khung triết lý mạnh mẽ cho phát triển bền vững, việc áp dụng nó trong xã hội hiện đại gặp nhiều khó khăn, nhất là khi văn hóa tiêu dùng và tăng trưởng kinh tế được đề cao. Trong bối cảnh như vậy, Tri túc có thể bị xem là lỗi thời hay không thực tế. Ngoài ra, các vấn đề hệ thống như nghèo đói và bất bình đẳng đòi hỏi các hành động tập thể chứ không chỉ là chính niệm cá nhân.
Tuy vậy, những thách thức này cũng mở ra cơ hội. Cộng đồng Phật giáo có thể làm gương bằng lối sống bền vững và các chương trình hỗ trợ xã hội. Việc hợp tác liên tôn giáo hoặc với các tổ chức thế tục sẽ giúp mở rộng ảnh hưởng của santutthi. Các chiến dịch giáo dục và nâng cao nhận thức cũng có thể khuyến khích chính niệm và sự đủ dùng như những giải pháp thay thế cho chủ nghĩa tiêu dùng – phù hợp với SDGs.
—
Học thuyết santutthi trong Phật giáo mang lại một cách tiếp cận thiết thực và vượt thời gian đối với phát triển bền vững, hòa hợp với các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp Quốc. Bằng cách nuôi dưỡng Tri túc, chính niệm và từ bi, santutthi xử lý tận gốc các nguyên nhân gây suy thoái môi trường và bất công xã hội – góp phần vào tiêu dùng có trách nhiệm (SDG 12), hành động vì khí hậu (SDG 13), bảo tồn hệ sinh thái (SDG 15), xóa nghèo (SDG 1) và hòa hợp xã hội (SDG 16). Trong một thế giới đang đối mặt với khủng hoảng sinh thái và đau khổ của con người, việc tích hợp nguyên lý Phật giáo vào các nỗ lực bền vững toàn cầu có thể truyền cảm hứng cho một sự thay đổi tư duy – hướng tới sự đủ dùng, tương tức và tôn trọng mọi sự sống. Bằng cách thực hành santutthi, cá nhân và xã hội có thể kiến tạo một tương lai công bằng và bền vững hơn, nơi Tri túc trở thành nền tảng của hạnh phúc đích thực.
