Bối cảnh lịch sử: Đức Phật và xá lợi của Ngài
Siddhartha Gautama, sinh khoảng năm 563 TCN tại Lumbini (nay thuộc Nepal), đạt giác ngộ dưới cội bồ đề ở Bồ Đề Đạo Tràng, Ấn Độ, trở thành Đức Phật – “Bậc Giác Ngộ”. Sau khi nhập diệt ở tuổi 80 tại Kushinagar, bang Uttar Pradesh, khoảng năm 483 TCN, thân thể Ngài được hỏa táng theo nghi thức của một vị chuyển luân thánh vương. Theo kinh Đại Bát Niết Bàn (Mahaparinibbana Sutta), Đức Phật căn dặn các đệ tử phân chia xá lợi cho các cư sĩ để tôn trí trong các bảo tháp hình bán cầu – biểu tượng cho sự hiện diện sống động của Ngài.
Sau lễ hỏa táng, một vị Bà-la-môn tên là Drona đã chia xá lợi thành tám phần, phân phát cho tám vương quốc, bao gồm dòng họ Thích Ca ở Kapilavastu, người Licchavi ở Vaishali và người Malla ở Kushinagar. Mỗi nơi đều xây dựng một bảo tháp để an trí phần xá lợi nhận được, trở thành những điểm hành hương Phật giáo đầu tiên. Ngoài ra, còn có hai bảo tháp khác dành cho bình đựng tro và tro tàn, tổng cộng là mười bảo tháp. Nhiều thế kỷ sau, hoàng đế A Dục (trị vì 268–232 TCN), một Phật tử sùng đạo, được cho là đã khai quật các xá lợi và phân phối lại đến 84.000 bảo tháp trong toàn đế quốc, góp phần lan tỏa Phật giáo khắp châu Á.
Những phát hiện xá lợi lớn tại Ấn Độ
Piprahwa: Xá lợi Kapilavastu
Một trong những phát hiện khảo cổ học quan trọng nhất liên quan đến xá lợi Đức Phật xảy ra vào năm 1898 tại Piprahwa, bang Uttar Pradesh, gần biên giới Nepal. Quản lý điền trang người Anh – William Claxton Peppé – đã khai quật một bảo tháp bằng gạch, phát hiện một hộp đá sa thạch chôn sâu 5,5 mét dưới lòng đất. Bên trong có năm bình nhỏ chứa xương, tro cốt và khoảng 1.800 viên ngọc quý như ngọc trai, ruby và sapphire. Một dòng chữ khắc trên một trong các bình, viết bằng cổ ngữ Phật giáo, xác định đây là xá lợi của Đức Phật và dòng họ Thích Ca: “Bảo tháp này chứa xá lợi của Đức Phật, thuộc về người Thích Ca”. Phát hiện này khẳng định Piprahwa có thể là nơi tọa lạc thành Kapilavastu cổ – quê hương của Đức Phật.
Cận cảnh xá lợi Đức Phật – Xá lợi Kapilavastu hiện được trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Ấn Độ, đượng cung rước và chiêm bái tại Việt Nam năm 2025
Các cuộc khai quật tiếp theo của Cục Khảo cổ Ấn Độ (ASI) từ 1971–1977 đã phát hiện thêm hai hộp bằng đá steatite chứa 22 mảnh xá lợi thiêng, hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Quốc gia ở New Delhi. Các xá lợi Piprahwa – gọi là xá lợi Kapilavastu – được xếp vào loại cổ vật “AA”, tức loại quý hiếm và dễ hư hại, rất hiếm khi được phép rời khỏi Ấn Độ. Đây là một trong những xá lợi được xác thực và tôn kính nhất trong thế giới Phật giáo.
Vaishali: Bảo tháp Xá lợi Đức Phật
Bảo tháp Xá lợi Đức Phật tại Vaishali, bang Bihar, là nơi an trí một phần trong tám phần xá lợi ban đầu. Được người Licchavi xây dựng vào thế kỷ V TCN bằng đất sét, bảo tháp được Viện nghiên cứu K.P. Jayaswal khai quật từ 1958–1962, phát hiện một hộp xá lợi chứa tro cốt trộn với đất, một mảnh ốc, các hạt ngọc, lá vàng và một đồng xu bằng đồng. Hộp xá lợi hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Patna, trong khi bảo tháp vẫn là khu di tích được bảo vệ và là điểm hành hương quan trọng.
Các địa điểm đáng chú ý khác
Kushinagar: Bảo tháp Ramabhar, nơi Đức Phật nhập Niết Bàn, được cho là một trong các bảo tháp xá lợi nguyên thủy. Dù không có xá lợi hiện diện, các bằng chứng khảo cổ xác nhận tính xác thực của địa điểm.
Sanchi: Tại Sanchi, bang Madhya Pradesh, xá lợi của hai đại đệ tử Đức Phật – Xá Lợi Phất và Mục Kiền Liên – được phát hiện tại bảo tháp số 3, thể hiện mối liên hệ sâu sắc với bậc thầy của họ.
Devni Mori, Gujarat: Khai quật năm 1962–1963 phát hiện xá lợi được cho là của Đức Phật, có niên đại thế kỷ III–IV, cho thấy sự lan rộng của tín ngưỡng thờ xá lợi tại miền tây Ấn Độ.
Lalitgiri, Odisha: Một hộp xá lợi được phát hiện tại Lalitgiri, được cho là chứa xương của Đức Phật, góp phần làm phong phú thêm di sản Phật giáo tại Odisha.
Ý nghĩa tâm linh và văn hóa
Trong truyền thống Phật giáo, xá lợi không chỉ là hiện vật lịch sử mà là hiện thân sống động của Đức Phật, chứa đựng năng lực tâm linh của Ngài. Xá lợi được chia thành ba loại: sarira thân thể (xương, răng…), sarira Pháp thân (kinh điển đại diện cho giáo lý), và sarira tượng trưng (tượng, vật kỷ niệm). Xá lợi thân thể, đặc biệt của Đức Phật, được tin là có khả năng thần kỳ như tự nhân lên hoặc phát sáng, và được tôn kính như ruộng phước.
Ý nghĩa của xá lợi còn vượt khỏi tâm linh. Chúng là minh chứng cho vai trò của Ấn Độ là cái nôi của Phật giáo, ảnh hưởng sâu rộng đến nghệ thuật, kiến trúc và văn hóa khắp châu Á. Các bảo tháp từ hình thức đơn giản ban đầu đã phát triển thành những công trình tráng lệ như ở Sanchi và Amaravati, truyền cảm hứng cho các công trình tương tự tại Sri Lanka, Thái Lan và Trung Quốc. Xá lợi cũng giúp thắt chặt quan hệ văn hóa giữa Ấn Độ và các quốc gia Phật giáo qua các cuộc triển lãm tại Thái Lan, Sri Lanka và Mông Cổ.
Bảo tàng Quốc gia New Delhi: Nơi tôn vinh xá lợi Đức Phật thời hiện đại
Bảo tàng Quốc gia ở New Delhi là nơi lưu giữ chính thức xá lợi Kapilavastu, được trưng bày trong một bảo tháp mạ vàng. Du khách – từ Phật tử đến khách du lịch – đều cảm nhận sự linh thiêng và xúc động khi chiêm bái.
Tuy nhiên, một số nhà phê bình cho rằng môi trường bảo tàng khiến xá lợi bị “tách rời khỏi ngữ cảnh”, không thể được phụng thờ trực tiếp như tại các đền chùa ở Sri Lanka hay Thái Lan. Dù vậy, sự hiện diện công khai của xá lợi tại đây tạo cơ hội tiếp cận cho đông đảo người muốn kết nối với di sản của Đức Phật.
Xá lợi đôi khi được đưa đi triển lãm quốc tế, như sự kiện năm 2024 tại Thái Lan thu hút hơn 4,1 triệu tín đồ, hay triển lãm tại Mông Cổ năm 2022 và tại Việt Nam năm 2025. Các sự kiện này, do Bộ Ngoại giao Ấn Độ và Liên đoàn Phật giáo Quốc tế tổ chức, cho thấy vai trò của xá lợi trong việc tăng cường quan hệ văn hóa giữa Ấn Độ và các quốc gia Phật giáo.
Giá trị đương đại và công tác bảo tồn
Ngày nay, xá lợi Đức Phật tiếp tục truyền cảm hứng cho hàng trăm triệu người, là cầu nối giữa quá khứ cổ xưa và bản sắc hiện đại của Ấn Độ như một quốc gia thế tục có di sản Phật giáo phong phú. Chính phủ Ấn Độ, qua các chính sách như “Hướng Đông” và “Láng giềng trước tiên”, đã sử dụng xá lợi như công cụ ngoại giao văn hóa, tiêu biểu như triển lãm tại Thái Lan năm 2024 trùng dịp mừng sinh nhật lần thứ 72 của quốc vương Thái.
Bảo tồn là ưu tiên hàng đầu, với ASI và các bảo tàng áp dụng kỹ thuật tiên tiến để gìn giữ các cổ vật mong manh này. Với phân loại “AA”, xá lợi rất hiếm khi được di chuyển, trừ những dịp ngoại giao hoặc tôn giáo quan trọng. Các địa điểm như Piprahwa và Vaishali đang được đầu tư nâng cấp thành điểm hành hương quốc tế, thu hút khách du lịch toàn cầu.
—
Xá lợi của Đức Phật Thích Ca không chỉ là cổ vật lịch sử – chúng là báu vật thiêng liêng của Ấn Độ, hiện thân cho di sản tâm linh của một trong những bậc thầy vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại. Từ phát hiện tại Piprahwa đến việc được tôn trí tại Bảo tàng Quốc gia, xá lợi kết nối Ấn Độ với cội nguồn Phật giáo và cộng đồng Phật giáo toàn cầu. Dù đối mặt với di sản thuộc địa và tranh luận đạo đức, sự hiện diện lâu dài của xá lợi vẫn là biểu tượng mạnh mẽ cho hòa bình, đoàn kết và lòng tôn kính. Khi Ấn Độ tiếp tục chia sẻ xá lợi với thế giới, chúng mãi là biểu tượng sống động của di sản văn hóa và tâm linh, mời gọi nhân loại chiêm nghiệm thông điệp từ bi và giác ngộ của Đức Phật.
