Từ quá khứ huy hoàng
Năm 1902, nhà khảo cổ học người Pháp H.Parmentier đã đến và tiến hành khai quật Đồng Dương. Ông phát hiện ra cả một quần thể kiến trúc lớn vào loại bậc nhất và cũng độc đáo nhất của Champa và Đông Nam Á. Toàn bộ khu di tích là những cụm kiến trúc kế tiếp nhau chạy dài suốt 1.330 mét theo hướng từ Tây sang Đông. Trong đó, khu đền thờ nằm trong một vành đai hình chữ nhật dài 326 mét, rộng 155 mét, có tường bao quanh.
Từ khu đền thờ chính một con đường rộng, dài 763 mét chạy về phía Đông tới một thung lũng hình chữ nhật (dài 300 mét, rộng 240 mét). Nếu nhìn trên tổng thể mặt bằng của cả cụm di tích thì khu đền thờ nằm ở trung tâm là khu duy nhất để lại những dấu tích các đền thờ bằng đá và đồng.
Hiện phần lớn các tác phẩm điêu khắc tìm thấy ở Phật viện Đồng Dương đang được trưng bày ở Bảo tàng Điêu khắc Champa Đà Nẵng. Những tác phẩm điêu khắc của thời kỳ này mang những yếu tố của Phật giáo Đại Thừa ở phương Bắc kết hợp với nghệ thuật Ấn Độ giáo, cùng với sự sáng tạo độc đáo của những nghệ nhân bản địa, đã hình thành nên phong cách Đồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Champa từ giữa đến cuối thế kỷ IX.
Năm 2000, di tích này được Bộ Văn hóa – thông tin (cũ) xếp hạng là di tích Quốc gia nhưng hiện nay trong khu di tích này chỉ còn một mảng tường tháp cổng mà nhân dân địa phương thường gọi là “Tháp Sáng”, cùng với nền móng các công trình kiến trúc và một số đồ trang trí kiến trúc, còn toàn bộ đã bị tàn phá bởi thiên nhiên và chiến tranh.
Đến công tác phục dựng từ đống hoang tàn
Để phục dựng lại di tích là một điều không đơn giản. GS-TS-KTS Hoàng Đạo Kính cho rằng, cứu vãn và trùng tu Mỹ Sơn đã tưởng là công việc khó khăn hơn cả, thách đố ghê gớm các nhà bảo tồn Việt Nam và quốc tế. Thế nhưng, với Đồng Dương, công việc xem ra khó khăn bội phần. Nhiều di tích không chỉ hoang tàn đổ nát, mà là bình địa, ngay cả can trường và nhiệt huyết như H.Slimann, cẩn trọng đến mức hàn lâm như nhà trùng tu N.Balanos, cũng phải đắn đo lắm mới dám chạm tay vào.
Các phần việc khác như dọn dẹp, giải tỏa, sắp xếp, gia cố, định hình là cần thiết, bắt buộc đi liền việc phát lộ khảo cổ học. Đặc biệt, phải rút kinh nghiệm về khai quật, sưu tầm, tư liệu hóa và bảo quản tại chỗ đại công trường khảo cổ học 18 Hoàng Diệu ở Hà Nội nhằm ứng dụng cho Đồng Dương; những kinh nghiệm từ Mỹ Sơn những năm 80.
Trước mắt đòi hỏi phải thực hiện công tác tuyên truyền giáo dục thông qua các đoàn thể, các tổ chức xã hội về nhận thức giá trị, về ý thức trách nhiệm và cả về kiến thức bảo tồn di tích đến với cộng đồng dân cư; Đồng thời cần có một hành lang pháp lý cụ thể vừa đảm bảo đúng pháp luật lại vừa phù hợp với thực tiễn cụ thể của địa phương; Phát quang cây cỏ, chống đỡ cổng Tháp Sáng bằng vật liệu kiên cố và làm một con đường bê tông từ QL 14 E vào khu phế tích, thành lập ban quản lý di tích…
Câu chuyện trùng tu tôn tạo Phật viện Đồng Dương sẽ còn được luận bàn rất nhiều để đưa ra một phương án tối ưu nhất. Mặc dù nơi đây hiện chỉ còn là ký hiệu trên bản đồ di tích nhưng chắc chắn sẽ là điểm đến lý thú cho tất cả những ai quan tâm đến lịch sử văn hóa nghệ thuật Đồng Dương.
Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam Trần Minh Cả khẳng định quyết tâm xây dựng lối ứng xử đảm bảo sự bảo tồn, phát huy hết các giá trị của di tích này. Đồng thời, ông cũng cho biết kế hoạch hành động sắp tới của Quảng Nam thực hiện một gói các giải pháp như đẩy mạnh công tác truyền thông, giáo dục để nâng cao nhận thức của xã hội, qua đó tích cực cùng với chính quyền và ngành chức năng bảo tồn, phát huy các giá trị của di tích Phật viện Đồng Dương.
“Trước mắt tỉnh sẽ lập đề án, khoanh vùng, khảo cổ bảo quản trùng tu, tôn tạo, chống đỡ cứu vãn các di tích hiện có, đồng thời xã hội hóa các khu vực phụ cận thành khu văn hóa tâm linh tín ngưỡng”, ông Cả phát biểu.
