Hãy tưởng tượng ba tình huống khác nhau khi xe hơi của ai đó bị hỏng bên vệ đường. Phản ứng cảm xúc của chúng ta sẽ rất khác nhau, tùy vào mối liên hệ của ta với họ. Một người lạ? Có thể là một chút trắc ẩn. Một người hàng xóm? Sẽ quan tâm nhiều hơn. Còn một người bạn thân? Có thể là một cơn bão cảm xúc sâu sắc.
Trước khi lên đường, hãy cùng nhìn lại tâm xả (upekkha) — làm sao nó kết nối với tâm từ (metta), tâm bi (karuna) và tâm hỷ (mudita) — và suy nghĩ về cách thực hành tâm xả trong cuộc sống thường nhật. Đôi khi được gọi là “vương miện” của các thiện pháp, tâm xả không hẳn đứng trên các phẩm hạnh khác mà là xuyên suốt trong chúng. Tâm xả giữ cho tâm từ không trở nên quá dính mắc, giúp ta tránh khỏi sự kiệt sức vì từ bi, và điều hòa tâm hỷ để nó không trở thành sự phấn khích quá mức. Nhờ có tâm xả, ta có thể vui mừng cho thành công của người khác trong một tuần, và tuần sau vẫn có thể thành tâm cảm thông khi họ gặp khó khăn.
Tâm trạng nội tâm của ta thường thay đổi theo những gì xảy ra xung quanh và theo vai trò mà ta tưởng tượng mình đang đóng trong khoảnh khắc đó.
Hãy minh họa điều này bằng một câu chuyện đơn giản gồm ba cảnh.
Cảnh 1: Người lạ
Hãy tưởng tượng bạn đang lái xe đến chỗ làm, và bên vệ đường, bạn thấy một chiếc xe lạ bị hỏng. Bạn giảm tốc độ, nhận ra hoàn cảnh khó khăn của họ và nghĩ: “Tội nghiệp quá; mong họ sớm được giúp đỡ.” Trong khoảnh khắc đó, bạn cảm thấy lòng trắc ẩn và gửi lời cầu chúc thầm lặng: “Cầu mong họ được an toàn, mong mọi việc tốt đẹp hơn.” Bạn thậm chí có thể gọi xe cứu hộ hoặc dừng lại hỏi xem họ có cần giúp đỡ không — bạn đã biến tâm từ bi thành hành động. Nhưng khi tiếp tục hành trình, tâm trạng của bạn phần lớn vẫn không thay đổi. Bạn đã thể hiện được tâm từ và tâm bi, nhưng chính tâm xả đã giúp bạn không bị lún sâu vào lo lắng cho một người mà bạn không quen biết.
Cảnh 2: Người hàng xóm
Tiến xa hơn một chút, bạn thấy người hàng xóm của mình đang gặp sự cố với bánh xe xẹp. Bạn có kết nối thân quen hơn với họ. Bạn tấp xe lại, đưa đồ nghề hoặc đề nghị chở đi, và hỏi thăm họ định làm gì tiếp theo. Bạn thực sự mong họ được nhẹ nhõm, và có thể bạn nghĩ thầm: “Mong sao ngày hôm nay của họ không bị hỏng.” Lần này, sự chú ý của bạn lưu lại lâu hơn. Bạn có thể quay lại tối đó để xem tình hình ra sao, hoặc gửi một tin nhắn hỏi thăm. Cảm xúc trong bạn dâng lên nhiều hơn; bạn quan tâm nhiều hơn, nên việc giữ thăng bằng cảm xúc có phần khó khăn hơn. Nhưng nếu bạn vẫn giữ được sự tỉnh thức — “Chuyện này không hoàn toàn là trách nhiệm của mình; mình sẽ giúp trong khả năng, rồi để mọi thứ được yên” — thì bạn đang thực hành tâm xả. Bạn giúp hết lòng, rồi nhẹ nhàng buông tay thay vì để nó ám ảnh cả ngày.
Cảnh 3: Người bạn thân
Cuối cùng, bạn thấy người bạn thân nhất của mình bị kẹt bên vệ đường. Họ đang khóc; ngực bạn thắt lại. Bạn lao ra khỏi xe, ôm chầm lấy họ, gần như bật khóc theo. Bạn đề nghị chở họ đi, an ủi tinh thần, thậm chí tìm luôn tiệm sửa xe gần nhất. Và chắc chắn rồi — bạn sẽ nhắn tin, gọi điện, có khi còn mang đồ ăn tới cho họ tối đó. Tâm từ và tâm bi ở đây rất sâu sắc, nhưng tâm xả thì gần như không có: sự dính mắc cảm xúc quá mãnh liệt khiến sự việc cứ lặp đi lặp lại trong tâm trí bạn, chi phối suy nghĩ, gây lo lắng cho sức khỏe và tinh thần của người bạn. Bạn mong họ được an toàn và yên ổn hơn bao giờ hết, nhưng chính sự gần gũi này lại khiến bạn khó duy trì được sự bình thản nội tâm.
Điều phân biệt ba phản ứng này không phải là có hay không có lòng từ bi, mà là mức độ gắn bó và cường độ cảm xúc. Với nhiều người trong chúng ta, khi ai đó “không phải tôi, không thuộc về tôi,” thì việc giữ thăng bằng nội tâm trở nên dễ dàng hơn. Khi sự gần gũi và dính mắc tăng lên, cảm xúc tự nhiên cũng trở nên mãnh liệt hơn. Tâm xả không phải là kìm nén tình thương hay từ bi, mà là nuôi dưỡng một nhận thức rộng mở cho phép ta yêu thương sâu sắc mà không bị nhấn chìm.
Dưới đây là vài gợi ý để nuôi dưỡng tâm xả trong đời sống hằng ngày:
Nhận diện “vô ngã” đang vận hành. Hãy nhắc nhở bản thân: “Tình huống này không phải của mình; cảm xúc này có thể sinh khởi rồi tan đi.”
Ghi nhớ thang bậc người lạ – hàng xóm – bạn thân. Hãy quan sát cách khoảng cách ảnh hưởng đến sự cân bằng cảm xúc, và lấy hình ảnh người lạ làm mô hình để giữ thăng bằng khi bạn cảm thấy bị cuốn theo.
Giúp đỡ bằng bàn tay rộng mở. Khi hành động với lòng tốt, hãy làm hết lòng, rồi buông bỏ sự việc, tin rằng mình đã làm hết khả năng.
Giữ một cuốn sổ nhẹ nhàng. Ghi lại ngắn gọn những khoảnh khắc bạn thể hiện lòng từ bi và xem liệu bạn có giữ được sự quân bình không. Hãy khen ngợi bản thân khi bạn làm được, và học hỏi từ những lúc mất thăng bằng.
Trong suốt ngày, tuần, tháng hoặc cả năm của bạn, sẽ có vô số tình huống mà bạn có thể thực hành tâm xả. Mỗi lần bạn gặp khó khăn bằng một trái tim rộng mở và một tâm trí bình lặng, bạn đang củng cố khả năng thể hiện lòng tốt một cách quân bình. Hãy công nhận những khoảnh khắc đó của bản thân, và dịu dàng đưa mình trở về với tâm xả bất cứ khi nào bạn bị xao động. Bằng cách đó, từ bi, hỷ lạc và lòng thương yêu sẽ đơm hoa kết trái dưới ánh sáng vững chãi của một tâm không dao động.
Margaret Meloni
