Vị trí địa lý và phong thủy linh thiêng
Chùa Nhẫm Dương, hay còn gọi là Thánh Quang Tự, tọa lạc tại phường Duy Tân, thị xã Kinh Môn, tỉnh Hải Dương – vùng đất địa linh nhân kiệt thuộc đồng bằng sông Hồng. Ngôi chùa nằm ẩn mình dưới chân dãy núi Nhẫm Dương hùng vĩ, là một phần của hệ thống núi đá vôi Yên Tử trải dài khắp Đông Bắc Bộ.
Cảnh quan chùa rất đặc biệt: bao quanh là những vách núi dựng đứng, hệ thống hang động tự nhiên kỳ bí như hang Chuông, hang Trống, hang Thánh Hóa, hang Tĩnh Niệm… Các đỉnh núi quanh chùa đều hướng vào tâm – nơi chính điện tọa lạc – tạo thành thế phong thủy tụ linh, như long hổ chầu về. Chính sự hòa quyện giữa thiên nhiên và kiến trúc đã khiến chùa Nhẫm Dương trở thành một biểu tượng tâm linh độc đáo.
Lịch sử hình thành: Nơi mở đầu Thiền phái Tào Động tại Việt Nam
Chùa được xây dựng từ thời Trần – triều đại nổi bật với sự hưng thịnh của Phật giáo. Tuy nhiên, vai trò lịch sử quan trọng nhất của chùa được đánh dấu từ thế kỷ XVII, khi Thiền sư Thủy Nguyệt (1637–1704) – một cao tăng danh tiếng – đến tu hành, thuyết pháp và truyền đạo tại đây.
Chính tại Chùa Nhẫm Dương, Ngài đã sáng lập dòng Thiền phái Tào Động ở Việt Nam – một trong hai dòng Thiền lớn có ảnh hưởng sâu rộng trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. Sau khi viên tịch tại hang Thánh Hóa, Thiền sư Thủy Nguyệt được tôn là Sơ Tổ Thiền phái Tào Động Việt Nam, và chùa trở thành Tổ đình của phái này.
Những đời Tổ tiếp theo như Tổ Chân Dung, Tổ Thanh Quý… cũng từng tu tập tại đây, góp phần xây dựng nên một trung tâm truyền bá Phật pháp lớn ở miền Bắc thời bấy giờ.
Kiến trúc và hệ thống động linh thiêng
Chùa Nhẫm Dương có bố cục “nội công ngoại quốc” cổ điển, gồm tam quan, tiền đường, thượng điện, nhà tổ và các công trình phụ trợ khác. Chùa không quá đồ sộ về kích thước, nhưng ẩn chứa nhiều lớp văn hóa và nghệ thuật Phật giáo.
Đặc biệt, hệ thống hang động tự nhiên tại chùa là điểm nhấn độc đáo, gồm:
Hang Chuông và hang Trống: có hình dáng giống như những nhạc khí trời ban, khi gió lùa qua phát ra âm thanh vang vọng như tiếng chuông chùa.
Hang Thánh Hóa: nơi Thiền sư Thủy Nguyệt từng thiền định và viên tịch.
Hang Tĩnh Niệm: không gian tịch lặng, thích hợp cho hành giả nhập định.
Nhiều hang động có dấu tích cư trú và tu tập từ hàng trăm năm trước, tạo nên một không gian linh thiêng đậm chất thiền môn.
Kho báu khảo cổ học hàng vạn năm
Ngoài giá trị tôn giáo, chùa Nhẫm Dương còn được biết đến như một “bảo tàng sống” về khảo cổ học. Trong quá trình tu bổ và nghiên cứu, các nhà khảo cổ đã phát hiện:
Hàng nghìn cổ vật như công cụ bằng đá, rìu tay, đồ gốm, tiền cổ, xương động vật hóa thạch…
Hóa thạch người tiền sử và dấu tích cư trú của người Việt cổ cách đây khoảng 30.000 năm.
Những phát hiện này giúp chứng minh vùng núi Nhẫm Dương từng là một trung tâm sinh sống và tín ngưỡng của cư dân tiền sử, góp phần làm sáng tỏ lịch sử phát triển văn hóa Đông Nam Á. Một số hiện vật quý hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Hải Dương và Viện Khảo cổ học Việt Nam.
Vai trò trong cách mạng và kháng chiến
Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và Mỹ, chùa Nhẫm Dương cùng hệ thống hang động được sử dụng như căn cứ bí mật của cách mạng:
Là nơi giấu vũ khí, tài liệu, lương thực và tổ chức hội họp.
Là chốn ẩn náu cho cán bộ hoạt động nội thành, nhờ địa hình hiểm trở, dễ phòng thủ.
Khi bị lộ, nhà chùa đã chủ động tiêu thổ kháng chiến để bảo vệ lực lượng cách mạng.
Sau năm 1954, nhân dân địa phương đã cùng nhau dựng lại chùa bằng tranh tre, và từ những năm 2000, chùa được Nhà nước và nhân dân đầu tư trùng tu, khôi phục kiến trúc và cảnh quan.
Lễ hội truyền thống – Dòng chảy văn hóa và tín ngưỡng
Lễ hội chùa Nhẫm Dương diễn ra hàng năm từ ngày 5 đến ngày 7 tháng 3 âm lịch, nhằm tưởng niệm ngày viên tịch của Thiền sư Thủy Nguyệt. Lễ hội mang đậm tính chất Phật giáo Thiền tông và tín ngưỡng dân gian, với nhiều hoạt động phong phú:
Lễ rước nước và rước tổ: thể hiện lòng tri ân đối với chư tổ và thiên nhiên.
Nghi lễ dâng hương, tụng kinh, thiền tọa.
Các trò chơi dân gian: kéo co, đấu vật, thi nấu cơm, nhảy bao bố.
Biểu diễn văn nghệ và hát chèo.
Lễ hội thu hút hàng nghìn người dân địa phương và du khách thập phương, trở thành sự kiện văn hóa – tâm linh quan trọng của vùng Kinh Môn và Hải Dương.
Giá trị tổng thể và định hướng bảo tồn
Chùa Nhẫm Dương là nơi hội tụ của ba giá trị lớn:
Tâm linh: là Tổ đình Thiền phái Tào Động – dòng thiền có ảnh hưởng sâu sắc tới Phật giáo Việt Nam.
Lịch sử: là di tích quan trọng từ thời Trần – Lê – Nguyễn và thời kháng chiến.
Khảo cổ học: là kho báu chứa đựng dấu tích của người tiền sử.
Ngày nay, chùa được UBND tỉnh Hải Dương xếp hạng là di tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh, đồng thời đang được đề xuất nâng cấp lên di tích quốc gia đặc biệt.
Việc bảo tồn chùa không chỉ là gìn giữ một ngôi chùa cổ, mà còn là gìn giữ cả một phần linh hồn dân tộc, nơi giao thoa giữa đạo – đời – đất – người.
—
Chùa Nhẫm Dương không đơn thuần là một ngôi chùa cổ. Đó là một điểm hội tụ của lịch sử, tâm linh, văn hóa và khảo cổ học, là chứng nhân cho dòng chảy phát triển liên tục của văn minh Việt. Với cảnh sắc hữu tình, lịch sử phong phú và chiều sâu tâm linh, chùa xứng đáng là một điểm đến không thể bỏ qua đối với những ai yêu mến văn hóa truyền thống, đạo Phật và lịch sử dân tộc.
