Chùa hiện còn treo danh sách những tăng ni hoàn tục. Một nửa trong số họ hy sinh (13 người). Số còn lại, có người trở lại tu hành sau chiến tranh, có người đã làm đến đại tá trong quân đội (ông Đinh Thế Hinh). Đây là một minh chứng về truyền thống phật giáo nhập thế của phật giáo Việt Nam.
 |
| Toàn cảnh chùa Cổ Lễ. |
Cách thành phố Nam Định 16 km về phía Đông nam, chùa Cổ Lễ, tên chữ là Thần Quang Tự, thuộc thị trấn Cổ Lễ, Trực Ninh, Nam Định. Theo sử sách truyền lại, năm 1109, thiền sư Nguyễn Minh Không, sau khi đi sang Tây Trúc học đạo trở về đã về đây dựng chùa tu hành.
Những huyền thoại về thiền sư Nguyễn Minh Không còn lưu truyền nhiều trong sử sách cũng như chuyện kể dân gian. Đặc biệt nhất là câu chuyện Ngài một mình sang triều đình nhà Tống xin đồng về đúc chuông và tượng phật. Thấy nhà sư đi có một mình, vua quan nhà Tống coi thường bèn hạ chỉ cho vào kho lấy được bao nhiêu thì lấy.
 |
| Nét kiến trúc phương Tây trong chùa Cổ Lễ. |
Nhân thế, ngài liền giở tay nải ra lấy đồng bỏ vào. Đến khi mấy kho đồng đã sạch nhẵn mà tay nải vẫn chưa đầy. Xong đâu đấy ngài dùng phép bay về nước. Số đồng lấy được ngài đem đúc tượng phật lớn ở chùa Quỳnh Lâm, chuông Quy Điền, vạc chùa Phổ Minh, và tháp Báơ Thiên. Sau người Tàu gọi đó là An Nam Tứ Đại Khí (bốn vật quý của nước Nam). Những huyền tích ấy mang nhiều màu sắc thêu dệt. Nhưng cốt lõi là để ca ngợi một thiền sư có tài năng đã giúp chữa bệnh cho vua Lý Thần Tông và được phong làm Lý Triều Quốc Sư.
Ngôi chùa Cổ Lễ ngày nay mới chỉ ngót trăm năm tuổi vì nó mới được xây dựng lại vào năm 1920 do công lao của hoà thượng Phạm Quang Tuyên. Kiến trúc của chùa thể hiện một nét dung hợp hai nền nghệ thuật kiến trúc Đông – Tây. Không theo kiểu “nội công, ngoại quốc” như thường thấy ở các chùa; cũng không có đại điện dài 7, 8 gian lợp ngói nam trầm mặc, mái chùa Cổ Lễ là mái vòm theo kiểu phương Tây.
 |
| Tháp Cửu Phẩm Liên Hoa sừng sững trước cổng chùa. |
Ít thấy ngôi chùa nào ở Việt Nam mà đại điện lại cao như tháp chuông. Nhưng kiến trúc chùa không bị khô cứng theo kiểu hình khối phương Tây. Bổ khuyết cho nó đã có những đầu đao cong cong ở các cạnh và đôi rồng chầu mặt trăng trên đỉnh mái. Chùa nằm gọn giữa một hệ thống mương đào. Sát mép bờ kênh, những cây nhãn, cây đa dễ đến cả mấy chục năm tuổi bóng rợp mát cả một khoảng sân chùa.
Trong chùa thờ các tượng Phật, Bồ tát, la hán và cả thiền sư Nguyễn Minh Không. Phía ngoài chùa là ba toà điện thờ Phật bà nghìn mắt nghìn tay ở giữa, bên phải thờ mẫu, bên trái thờ Đức Thánh Trần và quan trạng Trần Triều. Phía sau cùng của chùa là gác chuông và vườn tháp, nơi an táng các nhà sư trong chùa. Gác chuông khá cao, gồm 3 tầng.
Tầng dưới treo một quả chuông đồng nặng 9 tấn mới đúc, tầng trên cùng treo quả chuông nhỏ (300kg) đúc từ thời vua Cảnh Trị nhà Lê. Phía ngoài cổng chùa còn có một cây tháp hình bát giác cao 32m dựng năm 1926. Giữa lòng cây tháp có một cột trụ lớn làm giá đỡ để cuốn những bậc thang dẫn lên đỉnh tháp. Từ trên đỉnh tháp, du khách có thể ngắm nhìn dòng Hồng Hà ngày đêm cuộn đỏ phù sa và những cánh đồng, làng quê xanh mát quanh vùng.
 |
| Đài kỷ niệm các liệt sĩ phật tử trong vườn chùa. |
Chùa Cổ Lễ không chỉ có lịch sử lâu đời hay những huyền tích về Đức Thánh Khổng mà nó còn đặc biệt ở những tăng ni phật tử trong chùa. Ngày 28/4/1947, chùa này đã diễn ra một buổi lễ ít thấy trong các chùa. Không phải tụng kinh thường nhật, không phải lễ cầu quốc thái dân an…mà là một buổi lễ để hoàn tục cho 27 vị tăng ni, phật tử xung phong vào bộ đội cứu nước. Dù khoác trên mình áo cà sa nhưng những nhà sư không bàng quan với việc nước việc đời.
Hằng năm, chùa mở hội vào tháng 9 âm lịch (từ 12 đến 17). Trong hội có tổ chức nhiều trò chơi dân gian, đặc biệt nhất là thi bơi chải. Từ chiều 12, trai tráng các thôn ra bơi thuyền chải quanh chùa để chầu thánh để từ 13 trở đi bắt đầu cuộc thi. Du khách về chùa Cổ Lễ cũng rất tiện đường để đi thăm các thắng cảnh khác như chùa Keo Thái Bình (cách Cổ Lễ 7 km), chùa Keo Hành Thiện và khu di tích tưởng niệm đồng chí Trường Chinh ở làng Hành Thiện, Xuân Trường (cách khoảng 10 km). Hoặc khi ngược trở lên có thể vào thăm khu di tích đền Trần, chùa Phổ Minh ở ngoại thành Nam Định.
